२.२.२. ज्ञानसरिता – शिवोहम् - मराठी प्रवचन

ॐ शिवोहम् (निर्वाणषटकम् / आत्मषटकम्) ॐ

रचिता - श्री आदि शंकराचार्य

(१.१.). मन, बुद्धी, अहंकार (गर्व), आणि चित्त (स्मरण, अंतर्मन, स्मृती, ग्रहण, जाणीव, चेतना, भान) या शारीरिक-बुद्धीला आकलन होणारे जाणीवां पैकी मी नाही.

(१.२.). कान (ऐकण्यासाठी), जीभ (स्वाद घेण्यासाठी), नाक (वास घेण्यासाठी), डोळे (पाहण्यासाठी) किंवा त्वचा (स्पर्श जानण्यासाठी) या संवेदनाशील पंच-ज्ञानेंद्रियां पैकी मी नाही .

(१.३.). इंद्रियांची निर्मिती आणि कार्य करणारे आकाश, पृथ्वी, जल (पाणी), अग्नी, वायु या पंच-महाभूतां पैकी कोणतेहि भौतिक तत्व मी नाही.

(१,४.). (आनंदी. तृप्त, शुद्ध, मंगल, परम अशा) चिदानन्दाचे सत्य स्वरूप आहे, मी असा तो शिव आहे. मी शिव आहे..

(२.१.). प्राण म्हणजे जीवनावश्यक मुख्य चालनादायी शक्ति. आणि तसेच प्राण-वायु पासून निर्मित होणारे प्राण, अपान, समान, उधान आणि व्यान या सर्व एकंदर पांच वायूंच्या संग्रहाला पंच-वायु म्हणतात. शरीरातील प्राण आणि पंच-वायुं पैकी मी नाही.

(२.२.). रस, रक्त, मांस, मज्जा, अस्थी, मेद आणि शुक्र या सप्त-धातूं पैकी आणि तसेच अन्नमय, प्राणमय, मनोमय, विज्ञानमय आणि आनंदमय या पंच-कोषां (आवरण) पैकी कशानेही माझे शरिर बनलेले नाही.

(२.३.). तोंड (मुख, वदन), हात (कर, पाणी, हस्त), पाय (पाद), मलमार्ग, आणि लिंग (उपस्थ) ही पांच क्रियाशील कर्मेंद्रिय या पैकी मी नाही

(२,४.). (आनंदी. तृप्त, शुद्ध, मंगल, परम अशा) चिदानन्दाचे सत्य स्वरूप आहे, मी असा तो शिव आहे. मी शिव आहे.

(३,१.). द्वेष (नावड), राग (क्रोध), लोभ (हाव,लालच) आणि मोह (आवड, संलग्नता) या क्लेशदायी दुर्गुणांपासून मी मुक्त आहे.
(३.२.). मद (अहंकार, अभिमान, घमेंड, गर्विष्ठपणा, मगरुरी) आणि मत्सर (हेवा) या क्लेशदायी दुर्गुणांच्या भावनेपासून मी मुक्त आहे.
(३.३.). आदर्श जीवन जगण्यासाठी नियोजित केलेल्या चार ध्येयांच्या समुहाला चार- पुरुषार्थ असे संबोधतात. धर्म, अर्थ, काम आणि मोक्ष अशा चार-पुरुषार्थ यांच्या कार्यांपासून मी दूर आहे.
(३,४.). (आनंदी. तृप्त, शुद्ध, मंगल, परम अशा) चिदानन्दाचे सत्य स्वरूप आहे, मी असा तो शिव आहे. मी शिव आहे.

(४.१.). दैनिक जीवनात चांगली कर्मापासून लाभलेले पुण्य हे सुख देतात आणि वाईट कर्मापासून मिळणारे पाप हे दु:ख देतात. पुण्य किंवा पाप ठरविणारे सर्व कर्मापासून मी अलिप्त आहे. घडणारे कर्मापासून मिळणारे सुख अथवा दु:ख हे माझ्या साठी समसमान आहेत.
(४.२.). पवित्र मंत्र-जप (किंवा भक्ति-गीत) आणि तीर्थ-यात्रा (मंदिर-दर्शन) तसेच वेद-पठन (धार्मिक ग्रंथ वाचन किंवा पारायण) आणि यज्ञ (पूजा-विधी / त्याग / बळी) यांची मला आवश्यकता किंवा ईच्छा नाही.
(४.३.). मी भोजन (अनुभव / भोग), भोज्य (अनुभव घेणारा / भोगणारा) तसेच भोक्ता (अनुभवी / भोगीत) देखील नाही.
(४.४.). (आनंदी. तृप्त, शुद्ध, मंगल, परम अशा) चिदानन्दाचे सत्य स्वरूप आहे, मी असा तो शिव आहे. मी शिव आहे.

(५,१.). मला मृत्युची भिती वाटत नाही (कारण मला मृत्यु नाही), माझी कोणतीही जात नाही (जन्मानुसार माझ्यात काहीहि जातीय भेदभाव नाही कारण माझ्या सत्यरूपी स्व-तत्वा पासून मी भिन्न नाही.)
(५.२.). मला पिता (वडील) तसेच माता (आई) नाहीत. त्यामुळे मला जन्महि नाही (मी अजन्मा आहे, कारण मी कधी जन्म घेतलाच नाही).
(५.३.). मला माझे आप्तगोत संबधित जसे बंधु वगैरे नातेवाईक नाहीत आणि जवळीक असलेले मित्र हि नाहीत, तसेच मला माझे गुरु (आध्यात्मिक शिक्षक / मार्गदर्शक) नाहीत आणि शिष्य (विद्यार्थी) हि नाहीत.
(५,४.). (आनंदी. तृप्त, शुद्ध, मंगल, परम अशा) चिदानन्दाचे सत्य स्वरूप आहे, मी असा तो शिव आहे. मी शिव आहे.

(६,१.). मी निर्विकल्प स्थिती (निर्विचार, नि:संशय दृढ स्थिती) मध्ये आध्यात्मिक क्रियांची सांगता (शेवट) होऊन परमेश्वराशी एकरूप झालो आहे, त्या स्थितीत द्वैतभाव मिटल्यामुळे मी संकल्प आणि विकल्प ह्यांपासून दूर आहे. संकल्प आणि विकल्प ही दोन्ही मनाचा स्वभाव (धारणा) आहेत. संकल्प म्हणजे निश्चय, निर्णय, विचार आणि विकल्प म्हणजे साशंक, संशयी, डगमग, दुग्धा मन:स्थिती. आता या निर्विकल्प स्थितीत माझे अस्तित्व निर्गुण, निराकार झालेले आहे.
(६.२.). मी सर्वव्यापक आहे, मी सर्वत्र आहे. मी प्रत्येकाच्या मुळाचा आधार (पाया) आहे. मी सर्व इंद्रियांमध्ये व्याप्त आहे. मी सर्वत्र असलो तरी मी सर्वत्र समान गुण व रुपात आहे आणि मी कुठेही संबधित किंवा मुक्तहि नाही.
(६.३.). मी कोणापासून मुक्तहि नाही व संबंधितहि नाही. मला कोणतीही ईच्छा नाही कारण मीच सर्वस्व, सर्वत्र, सर्वकाल, व स्थिर आहे, म्हणून मला मुक्ति (मोक्ष) ची ईच्छा नाही. मी पुर्णत: सुखी, आनंदी, संतुष्ट आहे.
(६,४.). (आनंदी. तृप्त, शुद्ध, मंगल, परम अशा) चिदानन्दाचे सत्य स्वरूप आहे, मी असा तो शिव आहे. मी शिव आहे.

२.२.१. ज्ञानसरिता – शिवोहम् - हिंदी प्रवचन

ॐ शिवोहम् (निर्वाणषटकम् / आत्मषटकम्) ॐ

रचिता - श्री आदि शंकराचार्य

(१.१.). मैं ना तो मन हूँ, ना बुद्धी, ना अहंकार (गर्व, घमंड), ना ही मैं चित्त (स्मृती, चेतना) हूँ | अर्थात मैं मन, बुद्धी, अहंकार और स्मृती इन सबकी अनुभूति के परे हूँ |

(१.२.). मैं ना तो श्रोत्र (कर्ण) हूँ, ना ही जिव्हा, मैं ना तो घ्राण (नाक) हूँ, ना ही नेत्र हूँ | श्रोत्र (कर्ण) से सुनना, जिव्हा से स्वाद लेना, घ्राण (नाक) से सूघना, नेत्र से देखना तथा त्वचा से स्पर्श-ज्ञान होना, यह सब पाँचों भी संवेदनाशील पंच-ज्ञानेंद्रियां में से मैं नहीं हूँ |

(१.३.). इन्द्रियों की निर्मिती तथा कार्य करने वाले, ना तो मैं आकाश हूँ, ना पृथ्वी, ना जल, ना अग्नी, ना ही वायु हूँ | इस पंच-महाभूतों में से कोई भी भौतिक तत्व मैं नहीं हूँ |.

(१,४.). बस मैं तो कभी भी क्षय न होने वाला मंगलमय आनंद हूँ | मैं तो केवल चिदानन्दरूप शिव हूँ, मैं शिव हूँ |

(२.१.). जिसे प्राण के नाम से जाना जाता है, वह जीवन हेतु आवश्यक मुख्य चलानेवाली क्रिया-शक्ति मैं नहीं हूँ | वैसे ही प्राण-वायु से निर्मित ना ही मैं प्राण, अपान, समान, उधान और व्यान इन सब पांच वायु संज्ञक पञ्च-प्राण हूँ |.इस तरह शरीर में रहनेवाले प्राण और पंच-वायुं में से मैं नहीं हूँ |

(२.२.). शरीर में सात धातुएं होती है | हर धातु का एक विशिष्ट कार्य होता है | इन सप्त-धातूं में से ना ही मैं रस (यह खाना खाने से निर्मित है), रक्त, मांस, मज्जा (बोनमेरो), अस्थी, मेद (चर्बी) और शुक्र हूँ | और वैसे ही, अन्नमय, प्राणमय, मनोमय, विज्ञानमय और आनंदमय इन पंच-कोशों (आवरण) में से मैं कोई भी नहीं हूँ | इन में से किसी भी कोशों से मेरा शरिर बना हुआ नहीं है |

(२.३.). मैं ना तो वाणी (मुख) हूँ, ना हाथ (हस्त) हूँ, ना पैर (पाँव), ना गुह्य (मलमार्ग), तथा ना उपस्थ (लिंग) हूँ | इस पांच क्रियाशील कर्मेंद्रिय में से मैं नहीं हूँ |

(२,४.). बस मैं तो कभी भी क्षय न होने वाला मंगलमय आनंद हूँ | मैं तो केवल चिदानन्दरूप शिव हूँ, मैं शिव हूँ |

(३,१.). मैं ना तो विव्देष हूँ, ना ही अनुराग हूँ, ना ही लोभ (लालच), ना मोह (आकर्षण) हूँ |
(३.२.). मैं ना ही घमंड हूँ, ना ही मैं ईर्ष्या जैसी क्लेशदायी भावनाएं हूँ | इन सब दुर्गुणोँसे मैं मुक्त हूँ |
(३.३.). आदर्श जीवन जीने के लिये नियोजन किये हुए धर्म, अर्थ, काम और मोक्ष इन चार तत्वों को चार-पुरुषार्थ कहते है | मैं इन धर्म, अर्थ, काम और मोक्ष पुरुषार्थों के कार्यों से भी परे हूँ |
(३,४.). बस मैं तो कभी भी क्षय न होने वाला मंगलमय आनंद हूँ | मैं तो केवल चिदानन्दरूप शिव हूँ, मैं शिव हूँ |

(४.१.). दैनिक जीवनक्रम में, अच्छे कर्म से मिलने वाले पुण्य से सुख मिलता है और बुरे कर्म से मिलने वाले पाप से दु:ख मिलता है | अच्छा या बुरा कर्म, पुण्य या पाप, सुख या दु:ख भी मैं नहीं हूँ, क्योकिं मैं सब कर्म से परे हूँ, सब सुख या दु:ख मेरे लिए समान हैं |
(४.२.). ना ही मैं मंत्र (या भक्ति-गीत), ना तीर्थ-क्षेत्र (या मंदिर) हूँ, वैसे ही ना ही मैं वेद (धार्मिक ग्रंथ) और ना यज्ञ (पूजा) हूँ | मंत्र-जप, तीर्थ-क्षेत्र-दर्शन, वेद-पठन या यज्ञ-पूजा इन में से किसकी भी मुझे जरुरत या ईच्छा नहीं है |
(४.३.). ना ही मैं भोजन (अनुभव या भोग), ना भोज्य (अनुभव या भोग भोगनेवाला), ना ही भोक्ता (अनुभवी) हूँ |
(४.४.). बस मैं तो कभी भी क्षय न होने वाला मंगलमय आनंद हूँ | मैं तो केवल चिदानन्दरूप शिव हूँ, मैं शिव हूँ |

(५,१.). मैं ना तो मृत्यु हूँ, मुझे मृत्यु न ही होने के कारण मुझे मृत्यु का डर लगता नहीं | इसीलिए जिंदगी बाबत मुझे कोई शंका या भय नहीं है| मैं किसी भी जाती का नहीं हूँ, जन्म अनुसार मैं ना ही विविध जातियों के भेद में हूँ, क्योंकि मैं मेरे सत्यरूपी स्वतत्वों से भिन्न नहीं हूँ |
(५.२.). मैं ना किसी का पिता हूँ, ना किसी की माता हूँ, ना मुझे पिता हैं, ना माता हैं, इसी लिए मैं ना जन्म देता हूँ, ना ही जन्म लेता हूँ | मैं अजन्मा हूँ क्यों की मैं कभी जन्म लिया ही नहीं है |
(५.३.).मैं ना किसी का आत्मीय हूँ, जैसे की बंधू, पुत्र, पिता नहीं है, ना ही मुझे नजदिक का कोई मित्र है, उसी प्रकार, ना मुझे गुरु (आध्यात्मिक मार्गदर्शक) है, ना मुझे कोई शिष्य (विद्यार्थी) है |
(५,४.). बस मैं तो कभी भी क्षय न होने वाला मंगलमय आनंद हूँ | मैं तो केवल चिदानन्दरूप शिव हूँ, मैं शिव हूँ |

(६,१.).मेरे सभी आध्यात्मिक कार्य सम्पूर्ण होके मैं परमेश्वर से एकरूप हुवा हूँ, इसी लिए मैं निर्विकल्प स्थिती में आया हूँ, इस स्थिती में मैं संकल्प (निश्चय) और विकल्प (साशंक) ये मन की सम्भावनाओं से परे हूँ, और इस निर्विकल्प स्थिती में मेरा अस्तित्व निराकार (आकार रहित) हुवा हैं |
(६.२.). मैं ही सर्वत्र सर्व-रूपों में सजा हुवा हूँ, मैं ही सर्वव्यापक हूँ, और भी मैं सर्वत्र समान गुण व रुप में हूँ और मैं कही भी किसीसे भी संबधित या मुक्त नहीं हूँ, मैं ही सब का मूलभूत आधार हूँ | मैं सभी इन्द्रियों में व्याप्त हूँ, इसी लिए मैं सभी इन्द्रियोंका इन्द्रिय हूँ |
(६.३.). मैं असंगति से, मुक्ति से, तथा ईशत्व से परे हूँ, क्यों की मैं ही सर्वस्व, सर्वत्र, सर्वकाल हूँ और स्थिर हूँ, तथा मैं पुर्णत: सुखी, आनंदी, और संतुष्ट हूँ, इसी लिए मुझे मुक्ति की ईच्छा नहीं है |
(६,४.).बस मैं तो कभी भी क्षय न होने वाला मंगलमय आनंद हूँ | मैं तो केवल चिदानन्दरूप शिव हूँ, मैं शिव हूँ |

ॐ आध्यात्मिक शरीर-रचना ॐ

आध्यात्मिक शास्त्रानुसार जीवित शरीर हे खालील सहा देहांचे बनलेले आहे.

• १. स्थूल देह
• २. प्राण देह
• ३. मनो देह
• ४. कारण देह
• ५. महाकारण देह
• ६. आत्मा

१. स्थूल देह (gross body or physical body)

पंच-महाभूत
संपूर्ण विश्वाला निर्माण करणारे खालील प्रमाणे पाच भौतिक तत्व आहेत ही
१. आकाश, अंतरिक्ष, व्योम Ether,
२. पृथ्वी, भूमी Earth,
३. पाणी, जल, आपस Water,
४. अग्नी, तेजस Fire, आणि
५. वायु, पवन, Air, Wind असे आहेत,
यांना पंच-महाभूत म्हणतात. या पंच-महाभूतां पासून आपली इंद्रियांची निर्मिती आणि कार्य होत असतात.

पंच-महाभूतांचे शरीरातील स्थान, कार्य व गुणधर्म खालील प्रमाणे असतात.

भौतिक तत्व कार्य संवेदना ज्ञानेंद्रिय कर्मेंद्रिय चक्र १. आकाश अवकाश, जागा Space ऐकणे आवाज शब्द कान तोंड मुख विशुद्ध २. पृथ्वी घनता, घट्टपणा, भरीव Solidity वास, गंध नाक अन्न-मालिके चे शेवटले मल बाहेर टाकण्याचे दार (Anus) मूलाधार ३. पाणी आकर्षणाचा जोर, जोम Attraction रुची, स्वाद, चव, रस जीभ वाह्य-मैथुन-इंद्रिय (लिंग) (Genitals) स्वाधिस्थान ४. अग्नी शक्ती, उर्जा Energy दृष्टी, दृश्य, नजर, रूप डोळे पाय मणिपूर ५. वायु हालचाल संचार Mo vement स्पर्श त्वचा हात अनाहत

आपले शरीर हे खालील सतरा १७ घटकांचे बनलेले आहे, यात ५ ज्ञानेंद्रिय, ५ कर्मेंद्रिय, ५ प्राण (वायु), १ बुद्धी आणि १ मन असे घटक असतात.

सप्त-धातू

रस, रक्त, मांस, मज्जा, अस्थी, मेद आणि शुक्र ही शरीरातील सप्त-धातू आहेत.

धातू म्हणजे घटक, मूलद्रव्य, थर, किंवा लेप. आपले शरीर हे सात मूलभुत घटकांचे बनलेले आहे. ही मूलभुत घटक किंवा तत्व आपली शारीरिक रचना-बांधणी तसेच शारीरिक क्रिया यांच्यासाठी मदत करतात. ही सात मूलभुत घटक खालील प्रमाणे आहेत.

-- अन्न सेवणा नंतर निर्माण होणारा -- आहार रस
-- आहार रसा पासून निर्माण होणारा -- रस धातू (प्लास्मा)
-- रस धातू पासून निर्माण होणारा – रक्त धातू (ब्लड सेल्स)
-- रक्त धातू पासून निर्माण होणारा -- मांस धातू (मसल टिश्यूस)
-- मांस धातू पासून निर्माण होणारा -- मेधा धातू (फॅटी टिश्यूस)
-- मेधा धातू पासून निर्माण होणारा -- अस्थी धातू (बोन्स)
-- अस्थी धातू पासून निर्माण होणारा -- मज्जा धातू (बोन मॅरो आणि नर्वस टिश्यूस), आणि शेवटी
-- मज्जा धातू पासून निर्माण होणारा -- शुक्र धातू (रिप्रोडक्टिव टिश्यूस)

पंच-कोष

शरीर ही तीन भागांची असून त्यात पाच कोश राहतात. शरीराचे ही तीन भाग खालील प्रमाणे आहेत :- (१) स्थूल शरीर Gross Body, (२) लिंग शरीर Subtle Body or Astral Body - हे डोक्यात असून त्यात मन व बुद्धी असते, आणि (३) कारण शरीर Causal body - हे हृदयात असून त्यात अहंकार व चित्त असते. शरीरा सभोवती अन्नमय, प्राणमय, मनोमय, विज्ञानमय आणि आनंदमय ही पंच-कोष (आवरण) असतात.

• १. अन्नमय कोश (अन्न कोश) - हा कोश पञ्चकोशापैकी सर्वात बाहेरचा कोश असून हा शरीराला पोषक अन्न द्रव्याचा कोश आपले स्थूल शरीर बनवितो.
• २. प्राणमय कोश (श्वास कोश, जीवनाश्यक वायु कोश किंवा जीवन-शक्ति कोश) - हा कोश आपले शक्तिमय शरीर बनवितो.
• ३. मनोमय कोश (मन कोश) - हा आपले मानसिक शरीर बनवितो.
• ४. विज्ञानमय कोश (बुद्धी कोश) - हा आपले बुद्धिवंत शरीर बनवितो.
• ५. आनंदमय कोश (आनंद कोश) - हा कोश पञ्चकोशापैकी सर्वात आंतला कोश असून हा आपले आनंदमय शरीर बनवितो.

ह्या पांच कोशांपैकी अन्नमय कोश हा स्थूल देह (physical body) आहे, प्राणमय, मनोमय व विज्ञानमय ही तीन कोश हे लिंग शरीर (Subtle Body or Astral Body) आहेत, आणि आनंदमय कोश हा कारण देह (causal body) हे आहेत.

कोश घटक शक्ति क्रिया १. अन्नमय अन्न पदार्थ शारिरीक स्थुल शरीर घडन २. प्राणमय प्राण , वायु ताकद शारिरिक व इंद्रीय – कार्य ३. मनमय मन मानसिक कारणात्मक व भावनात्मक कार्य ४. विज्ञानमय अहंकार. बुद्धी ज्ञान-वर्धक भेद / तुलनात्मक कार्य ५. आनंदमय जागरुकता (जागृती) आनंद दायक भेदाभेद व भावनांपासून मुक्ति

स्थूल देह हा अस्थी-सांगाडा (skeletal framework), स्नायू (muscles), पेशी (tissues), अवयव (organs), रक्त (blood), आणि पांच संवेदनाशील इंद्रिय (sense organs), वगैरे यांही रचलेला आहे.

मेंदूशी जोडलेल्या मज्जातंतु (nerves) पृष्टकण्या (spinal cord) द्वारे शरीरातील अंतर्गत (internal) अवयवांना सतत विद्युत शक्ति पुरविते आणि सर्व अवयवांना चेतनामय प्राणशक्ति देऊन आपल्या शरीराला जिवंत ठेवते. हे मज्जातंतु आपल्या शरीरातील पांच संवेदनशील (ज्ञानेंद्रिय) आणि पांच क्रियाशील (कर्मेंद्रिय) इंद्रियांशी जोडलेले असल्यामुळे आपले शरिर कार्यकारी बनते. मज्जातंतु व त्यावर असणारे मानसिक केंद्र हे शरीरातील सर्व कार्यांना नियंत्रित करतात.

संवेदनाशील पंच-ज्ञानेंद्रिय पुढील प्रकारचे आहेत. –

कान, जीभ, नाक, डोळे व त्वचा
ऐकण्यासाठी श्रवनेंद्रीय शोत्रेंद्रिय - कान
चव किंवा स्वाद घेण्यासाठी रसनेंद्रीय - जीभ (जीव्हा)
वास किंवा गंध घेण्यासाठी घ्रानेंद्रीय - नाक
दृष्य पाहण्यासाठी चक्षुईंद्रिय - डोळे
स्पर्श जानण्यासाठी - त्वचा (चामडी)

क्रियाशील पंच कर्मेंद्रिय पुढील प्रकारचे आहेत. –

मुख, पाय, हात, मलमार्ग व लिंग
बोलण्यासाठी - तोंड (मुख, वदन)
चालण्यासाठी (चलन किंवा स्थलांतर) - पाय (पाद)
हस्तकामासाठी - हात (कर, पाणी, हस्त)
अन्नमल (विष्ठा) बाहेर टाकण्यासाठी (उत्सर्जन) - मलमार्ग
मैथुन अथवा प्रजनन (प्रजोत्पादन) साठी- बाह्य-ईंद्रिय (उपस्थ, लिंग)

२. प्राण देह (vital body or praan shakti)

प्राण म्हणजे प्राण देह हे स्थूल देह व मनो देह या दोन्ही देहांच्या क्रिया-कार्यासाठी लागणारी जीवनावश्यक जीवन-पोषक मुख्य चालनादायी शक्ति आहे. प्राण-वायु पासून निर्मित होणारे प्राण, अपान, समान, उधान आणि व्यान या सर्व एकंदर पांच वायूंच्या संग्रहाला पंच-वायु म्हणतात. ही जीवनावश्यक शक्ति म्हणजेच प्राण खालील पांच प्रकारांची आहेत –

• (१) प्राण – स्थान हृदय - श्वास आंत घेणे (inhalation) या क्रियेसाठी लागणारी शक्ति,
• (२) उदान - स्थान घसा - श्वास बाहेर सोडणे (exhalation) व बोलणे (speech) या क्रियेसाठी लागणारी शक्ति,
• (३) समान – स्थान नाभी - पोट-जठर (stomach) व अन्न-नलिका (intestines) यांच्या क्रियेसाठी लागणारी शक्ति,
• (४) व्यान - स्थान संपूर्ण शरीर भर - शरीराच्या ऐच्छिक (voluntary) आणि जबरदस्ती (involuntary) हालचालीच्या क्रियेसाठी लागणारी शक्ति, आणि
• (५) अपान – स्थान गुह्य-स्थान Anus - लघवी किंवा लघुशंका (urination), मल-विसर्जन किंवा तटटी (excretion), स्खलन (ejaculation), बालक-जन्म (childbirth), ईत्यादी शरीरातील क्रियेसाठी लागणारी शक्ति,

३. मनो देह (mental body or mind)

मनो देह ही आपल्या मनात येणारे भाव, भावना किंवा संवेदना (feelings), भाव-विकार (emotions), आणि व कामना, ईच्छा किंवा आशा (desires) यांच्या निर्मांण कार्यासाठी मनातील आसन (जागा) आहे, मनो देह हा शरीरातील मेंदू (brain) या अवयवा द्वारे कार्य करतो. गत जीवनातील अगणित चांगले किंवा वाईट अनुभवांचा ठसा, छाप किंवा मुद्रा (impressions) प्रवाहित होवून मनावर बसतो. हा अनुभवांचा ठसा हा खालील तीन प्रकारांपैकी कोणतेही एक प्रकारचे मन (mind) बनवितो. (१). पूर्ण जाणीव जागरूक किंवा सावध असलेले मन (consciousness), (२). अर्धवट जाणीव असलेले मन (sub-consciousness), आणि (३) बेहोष, गाफिल, किंवा पूर्णत: बेसावध असलेले मन (unconsciousness) यातील अर्धवट सावध मन व पूर्णत: बेसावध मन यांच्या एकत्रिकरणाला चित्त म्हणतात. मनाद्वारे आपल्या शरीरामधे मेंदू, श्वासोश्वास, मज्जातंतु, पंच-ज्ञानेंद्रिये आणि पंच-कर्मेंद्रिये ह्या सर्वांची मिळून बनलेली कार्य-प्रणाली ही कार्यान्वित व नियंत्रित होत असते. मन हे जागरुकताचे साधन असून ते संवेदना (जाणीव) द्वारे आपल्या कार्याच्या सफलताचे साक्षात्कार (फलित) दाखविते. मनाला संवेदने द्वारे मिळणारे संकेत (सूचकता) हे मेंदू द्वारे कार्यान्वित होतात. मन हे अतिशय सक्रिय असून हे स्मरणशक्ती आणि कल्पनाशक्ती यांचे भंडार (कोठार) आहे. मन हे वर्तमान-काळातून भूत-काळात तसेच एका परिस्थितीतून दुसरी परिस्थितीत सहज उडी घेऊ शकते.

४. कारण देह (intellect or causal body)

कारण देह हे निर्णय किंवा निश्चय करणे (decision making) आणि तर्क करणे किंवा उपाय व कारण शोधणे (reasoning) यांची क्षमता किंवा सामर्थ्य (ability) आहे. कारण देह हा शरीरातील मेंदू (brain) या अवयवा द्वारे कार्य करतो.

५. महाकारण देह (subtle ego or supracausal body)

महाकारण देह हा वस्तुस्थिती किंवा वास्तविकता (nescience) ची अंतिम सूचना (vestige) बाबत अज्ञानता आणि ईश्वरापासून भिन्न असणारी भावना (नास्तिकता) दर्शवितो,
महाकारण देहाचे खालील चार विभाग आहेत (१) मानस किंवा मन (mind), (२) बुद्धी (intellect), (३) स्मरण, स्मृती किंवा चित्त (memory) आणि (४) अहंकार किंवा मी-पणा (ego). हे चारही विभाग शारीरिक-बुद्धीला आकलन होणारे जाणीवां पैकी आहेत.

मन :- सावध असलेल्या मनामध्ये मानस, बुद्धी, आणि अहंकार हे जागृत स्थितीत असतात. अंत:करण हे व्यक्तिगत अंतर-मानसिक इंद्रिय असून यांत मानस, बुद्धी, चित्त आणि अहंकार हे जागृत स्थितीत असणारे विभाग आहेत. मानस, बुद्धी, चित्त आणि अहंकार ही चारहि डोळ्यांना न दिसणारे अदृष्य विभाग असले तरी ते निरपवाद (absolute) सत्य ज्ञानाच्या सहाय्याने समजतात (जाणवितात), हे विभाग पूर्णत: स्थुल रुपांमधे आहेत. शुद्ध स्वरुपात असलेला आत्मा हा कोणत्याही प्रकारे अंत:करणाशी संबधित नाही. अंत:करण आणि आत्मा अलग-अलग भिन्न आहेत. संकल्प आणि विकल्प हे दोन्ही मनाचा स्वभाव (धारणा) आहेत. संकल्प म्हणजे पक्का / ठाम निश्चय, निर्णय, विचार आणि विकल्प म्हणजे साशंक, संशय, डगमग, अनिर्णीत, संदिग्ध, अस्थिर , दुग्धा मन:स्थिती. परंतु निर्विकल्प स्थितीत आपले अस्तित्व निराकार आणि निर्गुण झालेले असते. संकल्प आणि विकल्प हे मनाचा धरसोडपणा, अनिश्चितपणा दर्शवितात. आपले मन डळमळते कारण मनाला ज्ञानेंद्रियांद्वारे जगातील बाह्य साधन-सामुग्री यांची माहिती समजून ज्ञात करून जमा करायची असते, मन हे त्याच्या 'सावध, अर्धवट-सावध व पूर्णत:-बेसावध' अशा तीन गुणांमुळे कोणत्याही वस्तू, विचार, कार्य किंवा घटना ह्यांच्या आवड किंवा नावड बाबत निर्णय घेऊ शकते. आणि मन हेच अंत:करण (अंतर-ज्ञानेंद्रिये) आणि बाह्यकरण (बाह्य-ज्ञानेंद्रिये) या दोघांनाही जोडणारे महत्वाचे घटक (अवयव) आहे, अशावेळी निर्णय घेतांना मन सहाजिकच गोंधळेल आणि ‘हे कीं ते’ या भावनेमुळे संकल्प-विकल्प मनात निर्माण होतील.

बुद्धी :- एखाद्दया विषयाबद्दल खात्रीपूर्वक निर्णियात्मक निश्चिती किंवा शाश्वती ठरविणे हा बुद्धीचा मुलभूत स्वभाव आहे. मनाची अनिश्चिता किंवा अनिर्णयता याची धारणा आता पुढील मार्गदर्शना करिता बुद्धीची मदत घेते. अशा वेळी बुद्धी ही गुरु तर मन हे शिष्य असते. या वेळी बुद्धी ही सर्वात उत्तम व पोषक असे निर्णय घेण्यासाठी मनाला मार्गदर्शन करते. जरी बुद्धी ही मनाचे सुधारित उत्पादन असले तरी, बुद्धी ही मनापेक्षा श्रेष्ट होत नसते.

स्मृती किंवा चित्त :- वाईट अथवा चांगले अनुभवानुसार जी सावधानता किंवा जागरुकता मनामधे येते, ती जागरुकता निर्माण करण्याची क्षमता म्हणजे चित्त होय. पुर्ण सावधगिरी ही अर्धवट-सावधगिरीच्या अनुभवाच्या परिणामावर अवलंबून असते. अर्धवट-सावध मनाच्या वाईट अनुभवामुळे नंतरहि वाईट परिणाम निर्मित होतील, परंतु चांगल्या अनुभवामुळे नंतरहि चांगले परिणाम निर्मित होतील. सावधगिरी निर्माण करणारे चित्त आणि सावधगिरी घेणारे मन हें दोन्हीं अलग-अलग आहेत, परंतु ते दोघेही एकमेकावर अवलंबून आहेत. सावधगिरी ही फक्त मनापुरती मर्यादित नसून पुर्ण शरीराला सावधगिरीची आवश्यकता असते. आध्यात्मिक यात्रेच्या शेवटी अशी जाणीव येते की योगी-पुरुष हा एखाद्याचे शरीर नसून तो एक सावध असलेला जागृत परम आत्मा आहे. सामान्य माणसाची सावधगिरी बाह्य जगातील वस्तूंशी निगडित असते, त्यामुळे तो बाह्य जगावर विजय मिळवू शकतो, परंतु योगी-पुरुषाची सावधगिरी बाह्य-जग दुर्लक्षित करून अंतर-दृष्टीने अंतर-अनुभवाशी संबधित असतो, त्यामुळे योगी-पुरुष आंतरिक विश्वावर विजय मिळवितो. योगी-पुरुषामधे त्याच्या तीव्र आध्यात्मिक बुद्धी मुळे आणि उच्च नैतिक (सोज्वळ) जीवन-राहणी मुळे त्याच्या सावधगिरीचे शुद्धीकरण होते. सामान्य माणूस आध्यात्मिक बुद्धी आणि नैतिक जीवनामुळे योगी बनू शकतो, आणि अंतरविश्वातील परमात्माशी संबंध साधून त्याच्यशी एकरूप शकतो.

अहंकार : अहंकार म्हणजे माया. मायेमुळे असा भ्रम होतो की सभोवतील सामान्य व्यक्तींपेक्षा मी म्हणजे काहीतरी विशेष ज्ञान असल्यामुळे अलग अस्तित्व जानविणारी असामान्य व्यक्ती आहे. कर्ता-करविता तो मीच असा विचार म्हणजे अहंकार. मी म्हणजे माझे शरीर, व शरिराच्या कार्यांसाठी मीच जबाबदार (कारण) आहे, उदाहरणार्थ जेव्हा शरीर बोलते चालते, तेव्हां तेव्हां अहंकारी व्यक्ती म्हणतो कीं मी बोलतो, मी चालतो. परंतु अहंकारी व्यक्तीला मृत्युची खूपच भिती वाटते. जेव्हा शारिरिक समस्या उदभवते, तेव्हा अहंकारी व्यक्ती ही जास्ती सावध (जागरूक) होतो आणि अहंकार शरीरात जास्त मजबूत (बलवान) होतो. जिथे जिथे अस्तित्वाला धोका असतो, तिथे तिथे अहंकार जास्त बलवान बनतो. प्रत्येकाच्या अस्तित्वासाठी अहंकार ही जीवनावश्यक घटक आहे. अहंकार म्हणजे नुसता स्वाभिमान नाही. सर्वांपेक्षा श्रेष्ट (सर्वोत्तम) होण्यासाठी प्रत्येकांनी अहंकराला समजावून घेणे आवश्यक आहे. अहंकाराचा गुणधर्म तसा मनासारखाच असतो, परंतु अहंकाराला काबूत ठेवणे अतिशय कठीण असते.

सध्याचे युग हा स्पर्धात्मक काळ आहे, कोण पहिला येईल? , कोण सर्वोत्तम आहे? , असाच विचार प्रत्येकाच्या मनांत उद्भवतो , अशा वेळी अहंकार म्हणत असते की मीच पहिल्या क्रमांकाचा , मीच सर्वोत्तम आहे व राहील. याच चढाओढीमध्ये आपला अहंकारच तसे सर्वोत्तम बनण्यासाठी शरीरांत शक्ती (ताकद) निर्माण करतो. शक्ती प्रदान करणारी अहंकाराच्या या क्रियेला इच्छाशक्ती म्हणतात. थोडक्यात, अहंकारामुळे इच्छाशक्ती प्रबल बनते आणि न करू शकणारे कार्यही आता सफल करू शकतो. जेव्हा शरीरात अहंकार हा राजा असतो, तेव्हा बुद्धी ही आज्ञा पाळणारा प्रधानमंत्री, आणि मन हे इकडे-तिकडे फिरणारे जनसंपर्क -अधिकारी असतात, अशा प्रमाणे बुद्धी व मन हे दोन्ही अहंकाराचे नौकर बनतात.

६. आत्मा (soul, self or the God Principle in every human being)

आत्मा हा महाकारण देहाचा (subtle body) मुख्य भाग आहे, परंतु आत्मा हा महाकारण देहाच्या विविध भागांच्या पलिकडे अलग राहतो. महाकारण देह हा परम ईश्वरीय तत्वाचा अंश आहे. परम ईश्वरीय तत्व हे खालील तीन गुणधर्मांचे आहे (१) सत म्हणजे निरपवाद सत्य (absolute truth) (२) चित म्हणजे निरपवाद जागरूकता (consciousness) आणि (३) आनंद म्हणजे सुख-संतोष (bliss).

आपल्या प्रत्येकांत पंच-कोशाच्या सर्वात आतील कोशाच्या मध्ये एक दैविक तेजोमय जागृति असते. हिला मी, स्वत: म्हणजेच आत्मा म्हणतात. आत्मा हा सदोदित आनंद स्थितीत आणि अंतरज्योती स्वरुपात असतो. हा संपूर्णत: अलिप्त असून आत्मा आपल्या जीवनातील चढ-उतार (घडामोडी) मुळे आणि कोणत्याही सभोवती घडणारी घटना किंवा क्रिया द्वारे विचलित होत नाही.

आत्म्याला आपल्या जीवनाचे नाटक पाहण्यास मजा वाटते, आत्मा आपल्या जीवनातील चढ-उतार (घडामोडी) कडे व आपल्या जीवनाचे नाटकाला फक्त भ्रम अथवा माया (illusion) म्हणजे अहंकाराचे अपूर्ण राहिलेल्या इच्छा समजून पाहतो. गाढ निद्रेत आणि समाधी-अवस्थेत मन, अहंकार व बुद्धी ह्या निष्क्रिय असतात. गाढ निद्रेत जागरुकता नसते, परंतु समाधी-अवस्थेत जागरुकता असते.

षड्रिपु (Shadripu)

षड्रिपु म्हणजे शारीरिक आत्म्याचे सहा शत्रू वैरी (enemies)
षड्रिपु खालील प्रमाणे आहेत :-- काम, लोभ, क्रोध, मद, मोह, मत्सर
१. काम = Lust , वासना , लालसा
२. लोभ = Greed , हाव, लालसा
३. क्रोध = Anger , राग, संताप, क्रोध, चीड
४. मद = Arrogance, Pride, मग्रुरी, ताठा, माज, घमेंड, उद्धटपणा, अभिमान, स्वाभिमान, गर्व, अहंकार
५. मोह = Attachment , आवड, ओढ, लळा
६. मत्सर = Jealousy, Covetousness, हेवा, भेदभावपणा, जलफळाट

या भौतिक जगांत जन्म आणि मृत्यू ह्यांच्या प्रक्रिये दरम्यान हे षड्रिपु आत्म्यासोबत माया (illusion) स्वरूपात जोडलेले असतात. या षड्रिपु पैकी, काम, लोभ व क्रोध हे पहिले तीन शत्रू मृत्यूनंतर आत्म्याला नरकाच्या रस्त्याकडे ओढतात.

ॐ वेद, पुराण आणि उपनिषद ॐ

वैदिक शास्त्रानुसार, एकंदर ४, वेद , १८ पुराण आणि १०८ उपनिषद आहेत. . यांत ४ वेदांची सूची या प्रमाणे -

• १ . ऋग्वेद
• २ . यजुर्वेद
• ३ . सामवेद
• ४ . अथर्ववेद

यांत १८ पुराणांचे तीन दैविक शक्ती असलेल्या त्रिमूर्ती-स्वरूपातील – ब्रम्हा, विष्णु (वैश्नव), शिव (शैव) – यांच्या संदर्भानुसार वर्गीकरण खालील प्रमाणे केलेले आहेत. या १८ पुराणांची सूची या प्रमाणे - - -

• (१). ब्रह्म पुराणे - एकंदर ५

  ०१. ब्रह्म पुराण , ०२. ब्रह्मांड पुराण, ०३. ब्रह्मवैवर्त पुराण , ०४. मार्कंडेय पुराण , ०५. भविष्य पुराण

• (२). वैश्नव पुराणे – एकंदर ९

  ०६. विष्णु पुराण , ०७. भागवत पुराण , ०८. नारदेय, ०९. गरुड पुराण , १०. पद्म पुराण , ११. वराह पुराण , १२. वामन पुराण , १३. कूर्म पुराण , १४. मत्स्य पुराण ,

• (३). शैव पुराणे – एकंदर ४

  १५. शिव पुराण , १६. लिंग पुराण , १७. स्कंद पुराण , १८. अग्नि पुराण .

तसेच या १८ पुराणांचे तीन गुण (त्रिगुण) - सत्त्व (सत्यता, शुद्धता, उत्तमता, रचनात्मक, सुंदरता , सुबकता), राजस (उत्कट भावनेचा उद्रेक, कार्यक्षम, खोटा ठरविणारा), तामस (अज्ञानी, दुर्लक्षित. अलगपणा, खोटा ठरविणारा, विध्वंसक, वेल्हाळ) - यांच्या गुणधर्मा नुसार वर्गीकरण खालीलप्रमाणे केलेले आहेत.

• (१). सत्त्व गुणात्मक पुराणे - एकंदर ६

  ०१. विष्णु पुराण , ०२. भागवत पुराण , ०३. नारदेय पुराण , ०४. गरुड पुराण , ०५. पद्म पुराण , ०६. वराह पुराण ,

• (२). राजस गुणात्मक पुराणे – एकंदर ६

  ०७. ब्रह्मांड पुराण, ०८. ब्रह्मवैवर्त पुराण , ०९. मार्कंडेय पुराण , १०. भविष्य पुराण , ११. वामन पुराण , १२. ब्रह्म पुराण ,

• (३). तामस गुणात्मक पुराणे – एकंदर ६

  १३. मत्स्य पुराण , १४. कूर्म पुराण , १५. लिंग पुराण , १६. शिव पुराण , १७. स्कंद पुराण , १८. अग्नि पुराण

अनेक सूची मिळून एकंदर २० पुराणे असून त्यात ४,२९,००० श्लोक आहेत

• १. अग्नी पुराण - १५,४०० श्लोक – यांत वास्तू-शास्त्र आणि भुरचनाशास्त्र संबंधी विस्तृत माहिती आहे
• २. भागवत पुराण - १८,००० श्लोक – यांत विष्णुच्या दहा अवतारा सम्बब्धी भक्तीमय घटनांसह वर्णन आहे.
• ३. ब्रह्म पुराण - १०,००० श्लोक – यांत गोदावरी आणि तिला मिळणाऱ्या उप-नदींचे वर्णन आहेत.
• ४. ब्रह्मांड पुराण - १२,००० श्लोक – यांत ललिता सहस्रनाम या बाबत प्रार्थना आहे,
• ५. ब्रह्मवैवर्त पुराण - १७,००० श्लोक – यांत देवी, कृष्ण आणि गणेशा बाबत .पूजा, प्रार्थना,, मंत्रजप संबंधी माहिती आहे.
• ६. गरुड पुराण - १९,००० श्लोक – यांत मृत्यु आणि त्याचे परिणाम. वर्णिले आहे.
• ७. हरीवंश पुराण - १६,००० श्लोक – यांत वीरसपूर्ण महाकाव्यात्मक इतिहास आहे.
• ८. कूर्म पुराण - १७,००० श्लोक – यांत विष्णुच्या दहा अवतारापैकी दुसरा कूर्म अवताराचे वर्णन आहे.
• ९. लिंग पुराण - ११,००० श्लोक – लिंग हे शिवाचे प्रतिकात्मक स्वरूप आणि विश्वाचे उत्पत्ती / उगमस्थान आहे. या पुराणात लिंगाची भव्यता व श्रेष्ठता दर्शविले आहे. यांत लिंग महत्व अनेक कथे द्वारे वर्णिले आहे , उदाहरणार्थ एका कथेत अग्नी लिंग हे विष्णु आणि ब्रह्मा मधील भांडण कसे सोडवितात याचे वर्णन आहे.
• १०. मार्कंडेय पुराण - ०९,००० श्लोक – यांत देवी महात्म्य वर्णिले आहे.
• ११. मत्स्य पुराण - १४,००० श्लोक – यांत विष्णुच्या दहा अवतारापैकी पहिला मत्स्य अवताराचे वर्णन आहे..तसेच यात प्रत्येक प्राण्यांचा अगर वनस्पतींचा वंशावळी प्रमाणे वर्गीकरण वर्णिले आहे.
• १२. नारद पुराण - २५,००० श्लोक – यांत वेद आणि वेदांग यांचे श्रेष्ठता वर्णिली आहे.
• १३. पद्म पुराण - ५५,००० श्लोक – यांत भगवद गीताचे श्रेष्ठता वर्णिली आहे. म्हणून याला गीता महात्म्य असे म्हणतात.
• १४. शिव पुराण - २४,००० श्लोक – यांत शिवाचे श्रेष्ठता वर्णिली आहे तसेच शिव- पूजेचे (आराधना) महत्व आणि शिवाच्या अनेक कथा वर्णिले आहेत
• १५. स्कंद पुराण - ८१,१०० श्लोक – यांत शिवाचा मुलगा स्कंद (कार्तिकेय) याचे जन्म वर्णन असून ह्या पुराणात भारतातील तीर्थ-क्षेत्रांचे स्थान, कथा, दंतकथा, वाङमय, महत्व, स्तोत्र, भजन इत्यादि विस्तृतपणे दिलेली आहेत.
• १६. वामन पुराण - १०,००० श्लोक – वामन हा विष्णु अवतार आहे. या पुराणात उत्तर भारतातील कुरूक्षेत्राच्या सभोवतील स्थानांचे वर्णन आहे.
• १७. वराह पुराण - २४,००० श्लोक - यात मुख्यतः विष्णु देवाच्या अनेक प्रकारच्या प्रार्थना आणि भक्तीपूर्ण निरीक्षण वर्णन आहे, तसेच शिव आणि दुर्गा संबंधी माहिती आहे. .
• १८. वायू पुराण - २४,००० श्लोक - हे शिव पुराणाचे दुसरे नाव आहे.
• १९. विष्णु पुराण - २३,००० श्लोक - यात विष्णु देवाच्या अनेक कार्यांचे आणि त्याच्या पूजा / आराधानाचे वर्णन आहे.

१०८ उपनिषदांची सूची

मुक्तीकोपनिषद या उपनिषदामध्ये १०८ उपनिषदांची सूची दिलेली आहे.यात ही १०८ उपनिषद विशिष्ट चार वेदांमध्ये खालील प्रमाणे विभागली आहेत.

• १. ऋग्वेद (१०): ऐतरेय, आत्मबोध, कौशितकी, मुद्गल, निर्वाण, नादाबिंदू , अक्षम्य, त्रिपुरा, बह्वृक, सौभाग्यलक्ष्मी
• २. यजुर्वेद (५०): कथा, तैत्तिरीय, Ishavasy, बृहदारन्यक, अक्षी, एकाक्षर, गर्भ, प्राणाग्निहोत्र, श्वेतास्वतर, शरीराक, सुखरहस्य, स्कंद, सर्वासार, अध्यात्म, निरालंब, पिंगल, मांत्रिक, मुक्तिक, सुबल, अवधूत, कठरुद्र, ब्रह्म, जाबल, तुरीयातीत, परमहंस, भिक्षुक, य़ज्ञवल्क्य, सत्यायनि , अमृतनाद, अमृतबिंदू , क्षुरिक, तेजोबिंदू, ध्यानबिंदू , ब्रह्मविद्या, य़ोगकुन्दलिनी, योगतत्त्व, योगासीख, वराह, अद्वयतारक, त्रीसिखीब्राह्मण, मंडलब्राह्मण, हंस, कालीसंतारा, नारायण, तारसार, कालाग्निरुद्र, दक्षिणामूर्ती, पंचब्रह्म, रुद्रहृदय, सरस्वतीरहस्य.
• ३. सामवेद (१६): केन, छन्दोग्य, महत, मैत्रायणी, वज्रासुची, सावित्री, अरुणेय, कुन्दिक, मैत्रेयी, संन्यास, जबलादार्सन, य़ोगचुदमन, अव्यक्त , वासुदेवी, जबाली, रुद्राक्षजबाला
• ४. अथर्ववेद (३२): प्रश्न, मांडुक्य, मुंडक, आत्मा, सूर्य, नारद-परीव्रजकास, परब्रह्म, परमहंस, परीव्रजकास, पशुपथ-ब्रह्म, महावाक्य, शांडिल्य, कृष्ण, गरुड, गोपालातापणी, त्रिपादविभूती-महानारायण, दत्तात्रेय, कैवल्य, नृसिंहतापणी, रामतापणी, रामरहस्य, हयग्रीव, अथर्वशिख, अथर्वशीर, गणपती, ब्रजबाला , भस्मजाबाला, सारभ, अन्नपूर्णा, त्रिपुरातपणी, देवी, भावना, सीता.
• ५. महाकाव्य :-
  १. व्यास रचित महाभारत
  २. वाल्मिकी रचित रामायण
  ३. तुलसीदास रचित श्रीराम-चरित-मानस
  ४. पातंजली योग प्रदिप
  ५. श्रीमद भगवत गीता
  

ॐ योगिक षटचक्र दर्शन ॐ

पातांजली तंत्र योगानुसार, मनुष्य शरीरांत मुख्य योगिक चक्र एकंदर सांत आहेत. जसा योगी त्याच्या योगिक अभ्यासात प्रगती करतो, त्यानुसार त्याच्या शरीरातील योगिक चक्रे कार्यशील होत जातात. हे सात चक्र म्हणजे मानवी शरीरात पसरविणारी चैतन्य शक्तीचे सात जीवन शक्ती-केंद्र आहेत. चक्र म्हणजे प्रकाशाचे रहाट-चक्र (फिरणारे चाक) किंवा शक्तीचे चक्र. ही चक्रे आपल्या लिंग-शरीरात (Astral Body) असून ती डोळ्यांनी दिसत नाहीत. या चक्रांची जाणीव फक्त मनकेंद्रीकरण व ध्यान प्रक्रियेने होऊ शकते. ही महत्वाची सात योगिक शक्ती-चक्रांपैकी मधले पांच चक्र - मूलाधार , स्वाधिष्ठान , मणिपूर , अनाहत आणि विशुद्ध - ही पांचहि चक्रे शरीराच्या मध्यात पाठीचा कण्या (Spinal Cord) सोबत वेगवेगळ्या अनुक्रमे - कोकिजिअल , साक्रम , लंबर , डोर्सल आणि सर्विकल या पांच भागांत मेरुदंडाच्या (vertebral column) आधारे लंब-रेषेत उभे संरेखित आहेत. ही चक्रे शक्तीचा प्रवाह नियंत्रित करण्यासाठी झडप (valves) प्रमाणे कार्य करतात. उत्तम तब्येती साठी या सातहि चक्रांमध्ये योग्य संतुलन असणे आवश्यक आहे. मनुष्याच्या पाठीचा मणका (पृष्ठकणा) यांत इडा, पिंगला, आणि सुषुम्ना या तीन योगिक नाडी आहेत, या तीन पैकी, सुषुम्ना नाडी ही वरिल योगिक चक्रांशी जोडलेली आहे. नाडी म्हणजे सूक्ष्म शरीरातील नलिका, ज्या द्वारे जीवनावश्यक असलेली प्राण शक्ती वर वर सरकते. चक्र हे जीवनावश्यक शक्तीचे सूक्ष्म केंद्र आहे. हृदयातील अनाहत चक्र हे एकंदर १०८ शक्ती - नाडींच्या एकवटण्याने संयोग होवून बनते. सर्व सातहि चक्र हे त्या योगिक केंद्रामधील शक्ती - नाडींचे सुषुम्ना नाडीशी संयोग होवून बनते. फक्त हीच सूक्ष्म सुषुम्ना नाडी जगण्याला अत्यावश्यक असणारी प्राण शक्ती ही लिंग - शरीराच्या मज्जातंतु रचनाद्वारे सहाही चक्रा मधून वर वर जाउन शेवटी सर्वात वरिल सहस्रार चक्रात शिरते, त्या वेळी आपण स्वतः आत्मा-स्वरूपी असल्याची पूर्तता (अनुभूती, जाणीव) होते.

ॐ शिक्षा व ज्ञान (Shiksha & Knowledge) ॐ

१. वेद हा शब्द म्हणजे ज्ञान. मानववंशशास्त्र (व्युत्पत्तिशास्त्र) नुसार वेदाचा मूळ शब्द हा ‘विद’ असून त्याचा अर्थ समजणे, माहित होणे, ठाऊक होणे , ओळखणे, कळणे, जाणणे, असा होतो.

२. वेदांमध्ये १०८ चे पडसाद (आवाज) पूर्णतः उमटलेले आहेत. अंतिम सत्य हेच आहे कि देवापासून उत्पती (Created) , देवाच्या अंतर्गत आधार किंवा पोषण (Sustained) आणि देवामध्ये किंवा दिव्य तत्वामध्ये विलीन किंवा बरखास्त होणे (Dissolved or Merged). या प्रमाणे या विश्व किंवा ब्रमांडामधे एक तालबद्ध (लय) पद्धती आहे. या तालबद्धताला १०८ गुणक किंवा क्रमांक असे संबोधिले जाते. उदारणार्थ, जपमाळेत १०८ मणी किंवा रुद्राक्ष असतात. हे १०८ मणी मंत्र- जप करतांना क्रमाने एकेक मोजल्या किंवा ओवल्या जातात. हे मणीवरिल १०८ मंत्र-जप म्हणजे १०८ पायऱ्या ज्याच्या सहाय्याने आत्मा हा आपल्यातील दैवी ईश्वरीय शक्ती कडे पोहचतो , प्रत्येक पायरीवर तिच्या गुणधर्मानुसार क्रिया व प्रतिक्रिया घडत असतात . या प्रमाणे मनुष्य आणि ईश्वर यामध्ये वेगवेगळ्या १०८ पायऱ्यांचे अंतर आहे.

३ जैन धर्मीय आचार्य कुन्ददेव यांनी प्राचीन 'नियमसार' ग्रंथामध्ये सांगितले आहे अप्पाणं विणु णाणं णाणं , विणु अप्पगे न सन्दे हो | या जैन मंत्राचा भावार्थ असा आहे कि आत्मा आणि ज्ञान हे अन्योन्याश्रय रुपात एकमेकांशी संबंधित आहेत. आत्मा शिवाय ज्ञान आणि ज्ञाना शिवाय आत्मा यांची कल्पना होऊ शकत नाही. कारण हे ज्ञान अनेक आवरणांनी झाकलेले असते. या आवरणांना दूर करण्याच्या प्रकियेला शिक्षा म्हणतात. या शिक्षा मुळे अज्ञानाचा अन्धक्कार (आवरण) हटून (दूर होऊन) ज्ञान प्रकाशित होते. यावेळी मनुष्याचे सर्व दुख्खाचे कारण समाप्त होतात,

४, ज्ञान-प्रक्रियेला समजण्या साठी अन्तःकरणाचे स्वरूप आणि त्याचे प्रकृती म्हणजे कार्य समजून घेणे आवश्यक आहे. वेदान्त परिभाषेमध्ये अन्तःकरणाच्या वृत्तीचे चार प्रकार आणि त्यांचे कार्य खालील श्लोकात सांगितले आहे ---- मनोबुद्धिरहंकारश्चित्तं करणमन्तरं | संशयो निश्चयो गर्वः स्मरणं विषया इमे || (१/१७/१) मन, बुद्धी, अहंकार आणि चित्त हि सर्व अन्तःकरणाच्या वृत्तीचे चार प्रकार आहेत. मनाने वितर्क व संशय होतो. बुद्धी निश्चय करते. अहंकार मुळे गर्व अर्थात अहंभाव व्यक्त होतो. आणि चित्तामध्ये स्मरण होते. अन्तःकरण हे जड तत्व आहे. अन्तःकरणा द्वारे आत्माच्या प्रकाशाने ज्ञान-प्रक्रिया संपन्न (परिपूर्ण) होते.

५. गुशब्दस्त्वंधकारे स्याद रुशब्दस्तन्निरोधके | अन्धकारनिरोधित्वाद गुरुरित्यभिधीयते || गुरुगीता १९ नुसार गु शब्दाचा अर्थ अन्धकार आणि रु शब्दाचा अर्थ त्याचा निरोध किंवा विनाश करणारा असा आहे. या प्रमाणे गुरु म्हणजे अंधकाराचा निरोधक किंवा विनाशक असा होतो.

६. मानवा उठ, तू स्वतःला अज्ञानी, अबोध, मानसिक व शारीरिक कमजोरीचा , दुबळा असे समजू नकोस. लक्षात ठेव, सर्व शक्ती या तुझ्या शरीरातच आहेत. त्यांना ओळख, जाण, आणि विश्वास ठेव कि तू या जगात काहीहि व सर्वहि करू शकतो. जागृत हो आणि तुझ्यातील उपजत दैविक शक्ती व्यक्त कर. - स्वामी विवेकानंद , कॅलीफ़ोर्निया, १९९०. (All power is within you, You can do anything and everything, Believe in that. Do not believe that you are weak. As all power exits there within you, Stand up and express the divinity within you – Swami Vivekanand, California, 1990.)

ज्ञानसरिता – चार पुरुषार्थ - धर्म, अर्थ, काम, मोक्ष

चार पुरुषार्थ म्हणजे हिंदू धर्मानुसार जीवनाचे चार उद्देश्य (ध्येय, प्रयोजन) वेदांतील ज्ञानानुसार, हिंदू जीवनाचे एकंदर चार उद्देश्य खालील प्रमाणे आहेत. . (१). धर्म, (२). अर्थ, (३). काम, आणि (४). मोक्ष.

१. धर्म (प्रामाणिकपणा, कर्तव्य-परायनता, सोज्वळ वर्तणूक, समाज-नियमपालन) -

धर्म म्हणजे शब्दशः धर्म किंवा शास्त्र (सिद्धांत, नियम, कायदा), परंतु प्रत्यक्षात (वास्तविकपणे) धर्म म्हणजे सदाचरण (प्रामाणिकपणा) म्हणजेच समाजासाठी कामकर्तव्य, कुटुंबासाठी कामकर्तव्य, आणि मानवतेसाठी कामकर्तव्य, म्हणून समाजात राहतांना धर्मपालनासाठी समाजाचे नियम पाळावीत आणि समाज-उपयोगी चांगले कार्य करावीत. रामायणामध्ये श्रीराम आणि महाभारतामध्ये धर्मराज हे दोघेही धर्माचे रूप असून त्यांच्या सदाचरणामुळे त्यांना राजपद प्राप्त झाले

२. अर्थ (धनसंपत्ती किंवा जीवनावश्यक भौतिक सामान) -

अर्थ म्हणजे शब्दशः धनसंपत्ती किंवा धन मिळकती (प्राप्ती) साठी केलेले कार्य होय, याचा अर्थ असा नाही कि हिंदू धर्म धन संपादन साठी समर्थन करतो, परंतु हिंधू धर्म हा व्यक्तीच्या जीवनात पैशाचे महत्व समजतो. सामान्य मनुष्य म्हणून आनंदी जीवन जगण्यासाठी पैशांची आवश्यकता असते परंतु हे धन पोटापुरते पुरेसे केवळ प्रामाणिक पद्धतीने कमाविलेले असावे. जर धर्म आणि अर्थ यांमध्ये संघर्ष असेल तर धर्माला अर्थापेक्षा जास्त महत्व द्यावे.

३. काम (जीवनातील आनंद आणि भौतिक व शारीरिक वस्तूंची परिपूर्णता) -

काम म्हणजे आनंद, विशेषतः लैंगिक आनंद होय. इथे काम म्हणजे सांस्कृतिक उद्योग (अभ्यास), खेळ, व जीवनातील आनंद देण्याऱ्या इतर कल्पक (निर्मितिक्षम) क्रिया इत्यादि पासून मिळालेला आनंद होय. समाजाच्या वृद्धी व प्रगती साठी अर्थ आणि काम हे महत्वाचे उद्देश आहेत. हिंदू धर्म हा फक्त आध्यात्मिक ज्ञानासाठीच आहे अशी इतर लोकांची भावना आहे, परंतु हिंदू धर्म हा अत्यंत व्यावहारिक धर्म सुद्धा आहे. हिंदू धर्म हा प्रामाणिकपणे जाणतो कि लैंगिक आनंद हा देवांनी मानवाला दिलेला अत्यंत उच्च व शुद्ध आनंद आहे. लैंगिकता हि मानवी जीवनातील महत्वाचा भाग आहे आणि लैंगिकता हि मुलभुत अंतःप्रेरणा असून तिच्या द्वारे आपल्या पुढच्या पिढीला जन्म देवू शकतो आणि मानव वंश टिकवू शकतो.

४. मोक्ष (मुक्तता) - मोक्ष म्हणजे मुक्ती (पापविमोचन).

मोक्ष म्हणजे आत्म्याचे जन्म, मृत्यु व पुनरजन्म च्या चक्रातून मुक्तता होय. हिंदू धर्म हा पुनरजन्मावर विश्वास करते. आपण आज जे आहोत, ते आपल्या गतजन्माचे कर्मानुसार आहे आणि पुढील जन्मी आपण जे होवू ते आपण वर्तमान जन्मी करणाऱ्या कर्माचे फलित राहील. या प्रमाणे आपला आत्मा जन्म व पुनरजन्म च्या चक्रामध्ये बंधिस्त झाला आहे. म्हणून आत्म्याला या चक्रातून मुक्त करण्यासाठी मोक्षाची आवश्यकता आहे, मोक्ष मिळविणे हे हिंदू जीवनाचा मुख्य उद्धिष्ट आहे. धर्म अर्थ व काम या तिन्हीद्वारे मोक्षेचा मार्ग आच्छादलेला असतो. योग्य मार्गदर्शनाने आनंद हा आध्यात्मिक अनुभवामध्ये रुपांतरीत होवू शकतो. योग्य इच्छा दाबून टाकण्यामुळे शरीराला व आत्म्याला विकार, रोग किंवा आजार येतात, त्यामुळे मोक्ष प्राप्तीला विलंब होतो. गुरूच्या कृपा व मार्गदर्शनाने मायेच्या बंधनातून मुक्तता मिळू शकते आणि आपला आत्मा परमात्म्याशी विलन होवू शकतो हिंधू धर्म हा मोक्ष कसा मिळविण्याचा यासाठी मार्ग सुद्धा सांगते. ह्याकरिता या उद्धिष्ट पूर्तीसाठी हिंदू जीवन हे चार विभागात म्हणजे चार आश्रमात विभागले आहे.

ॐ हिंदुधर्मात १०८ चे महत्व ॐ

ॐ अमृत ॐ

आत्मा हा एक सर्वसामान्य शब्द असून तो मूलभूत अंतिम वस्तुस्थिती दर्शवितो. आत्मा शब्दाचे वर्गिकरण हे जीवात्मा आणि परमात्मा अशा दोन प्रकारात होवू शकते. जीवात्मा म्हणजे शरीरासह माझी व तुमची मूलभूत वस्तुस्थिती दर्शविणे म्हणजेच प्रकृती व आत्मा मिळून जीवात्मा होतो. परमात्मा म्हणजे सर्व आत्म्यांचा एकुलता एक असणारा परम आत्मा म्हणजेच परमेश्वर (देव) किंवा ब्रम्ह असा अर्थ होतो. आत्मा व परमात्मा ह्या दोघांना प्रतिपादन करणारे कोणतेही घटक (तत्व) नाहीत, त्यांना नाव, आकार, शरीर नाहीत, तसेच मन देखील नाहीत त्यामुळे हे विचार व विकार रहित असून अतिशय शुद्ध व पवित्र आहेत. ह्या दोघांचे व्यक्तीत्व आपल्या ज्ञान, अज्ञान व बुद्धी पलीकडील आहेत. आत्मा व परमात्मा म्हणजे सार्वभौमिक (सार्वत्रिक) दैविक तत्व असून ही दोघेही मूलभूत अंतिम सत्य आहेत.

आत्मा

जीवात्मा

परमात्मा

सत्चिदानंद (सत-चित-आनंद)

ॐ हिंदुधर्मात ॐ ओम चे महत्व ॐ

व्युत्पत्ती शास्त्रानुसार ओमचे मूळ (आरंभ, उगम) अस्पष्ट आहे. अर्वाचिन भारतात कांही विद्वान मंडळी या ओमला वैश्विक ध्वनी किंवा गूढ अक्षर किंवा काहीतरी दैविक शक्ती किंवा उपनिषदातील अध्यात्मिक तत्वाचे सार समजतात जसे ऋग्वेद (१.१.१) संहिता मध्ये खालील प्रमाणे दिलेले आहे -- ॐ अग्निमीळे पुरोहितं यज्ञस्य देवमृत्विजम् । होतारं रत्नधातमम् ॥१॥ ऋग्वेद (१.१.१) ऐतरेय अरण्यक (२३.६,) मध्ये ओम अक्षराची पुष्टी स्वरबद्ध लय जी ईशस्तोत्र पदाला शक्ती व गती देते अशी ओळख केली आहे. ज्या प्रमाणे पद-गाण्यासोबत तथा या शब्दाला मान्यता आहे, तसेच ईशस्तोत्र पदासोबत ओम (ॐ) ला मान्यता (प्रतिगर) आहे. परंतु ओम हा दैविक असून तथा हा मानवीय शब्द आहे. ओम या शब्दाचा उच्चार मंत्राच्या आरंभी व शेवटी करतात.
ॐ ओम हा विश्व उत्पत्ती (निर्मिती) च्या आधीपासून अस्तित्वात असलेला ध्वनी आहे. ही ओम ह्या शब्दाच्या ध्वनी समान नैसर्गिक गुणगुणारी शक्ती आहे.आज आपल्याला माहित आहे कि एका प्रकारची शक्ती ही दुसऱ्या स्वरूपांत रुपांतरीत होवू शकते - विद्युत शक्तीचे ध्वनी मध्ये, विद्युत शक्तीचे अग्नी मध्ये, अग्नीचे विद्युत शक्ती मध्ये वगैरे रुपांतर होवू शकते. आईन्सटेन (Einstein – E=mc2) च्या प्रसिद्ध सूत्रानुसार सर्व भौतिक पदार्थ हे शक्तींचे लाटा (waves) आहेत. म्हणून शक्ती जेव्हा हे भौतिक विश्व उत्पत्तीचा विचार करते, तेव्हा ती शक्ती अस्तित्वात असलेली ओमची स्पंदन (कंपन) करणारी गुणगुणारी ध्वनीचा उत्पत्तीसाठी वापर करते. आपल्या शरीरा सभोवती आणि शरीराच्या आंत हीच स्पंदन करणारी शक्ती असते. शरीरातील आंतरिक ध्वनीला अंतर-नाद म्हणतात. हा अंतर-नाद आपण शुद्ध अन्तःकरणाने ध्यान स्थितीत ऐकू शकतो.
ओम (Auṃ, Sanskrit: ॐ) हा पवित्र ध्वनी (नाद, स्वर) आहे. हिदू, बुद्ध, आणि जैन धर्मातील हा मंत्र आहे. हिंदूधार्मिक पंथातील ही आध्यात्मिक प्रतिमा आहे, ह्या प्रतिमेला शरीरांतर्गत आत्मा आणि ब्रम्ह म्हणजे विश्वाची अंतिम मुलभूत वास्तविकता (सत्यपणा), सत्यता, दैविक परम परमात्मा, वैश्विक तत्व व ज्ञान असे संबोधतात.

ॐ ओम (Auṃ) हा शब्द तीन अक्षरांनी बनलेले आहे - आ,ऊ,म ( 'A-U-M' ), हे तीन अक्षर खालील प्रमाणे वेढले जातात.-
(१). तीन परम शक्ती रूप - आत्मा , जीवात्मा (शरीरांतर्गत ) आणि परमात्मा
(२). तीन मुलभूत विश्वचालक देव - ब्रह्मा - जन्म, उत्पत्ती (creator), विष्णु - पालनपोषण (sustainer), आणि शिवशंकर - संहार, नाश, मृत्यू (destroyer).
(3). तीन देह (शरीर) - ठोस , सूक्ष्म , उद्भवित (gross, subtle and causal) ,
(४). तीन देहस्थिती - जागृतावस्था (जागृती, waking ), निद्रावस्था (सुषुप्ती, deep-sleeping), आणि स्वप्नावस्था (स्वप्न, dream)
(५). तीन मनःस्थिती - सावध, अर्ध-सावध, बेसावध (conscious, subconscious and unconscious).
(६). तीन जीवन-स्थिती - जन्म, अस्तित्व आणि मृत्यू (७). तीन प्रकारांची गुण - .तामस (अंधार, आळस (सुस्ती), अज्ञान) , राजस (आवेग (तीव्र भावना), क्रियाशील (कामसूपणा), उत्साह) , आणि सत्त्व (शुद्धता, सत्य, प्रकाशमान) .
(८). तीन लोकवस्ती - स्वर्ग, मृत्यू आणि पाताळ
(९). तीन जग (विश्व) - पृथ्वी, वातावरण, आणि स्वर्ग
(१०). तीन काळ - वर्तमान, भूत , भविष्य (Present, Past and Future)
(११). तीन दिनमान काळ - सकाळ, दुपार, आणि संध्याकाळ
(१२), तीन ऋतु - उन्हाळा, पावसाळा, आणि हिवाळा ,
म्हणून, ओम हे देवाचे निर्गुण आणि सगुण असे दोनही स्वरूप दर्शविते. म्हणून ओम ला प्रणव म्हणतात. प्रणव म्हणजे जीवन व्यापलेले आणि प्राण किंवा श्वासासोबत असलेले पूर्ण सत्य आहे. म्हणून, मंत्रांत व तसेच पवित्र स्थानी, पूजेत, घरांत किंवा मंदिरांत, सर्वत्र ओम या शब्दाला आध्यात्मिक पूर्तता म्हणून वापरतात.

अलग-अलग लिपी किंवा संस्कृती मध्ये ॐ ओम ची प्रतिमा किंवा प्रतीक

ऐतरेय ब्रह्मण उपनिषद (५.३२,) मध्ये सागितले आहे कि हे ओमचे तीन घटक हे विश्व उत्पत्तीचे तीन पायऱ्या (टप्पे) आहेत. आणि जेंव्हा ओम शब्द म्हणतात किंवा वाचतात, त्या वेळी आपण विश्व-उत्पत्ती-शक्ती ची प्रशंसा (स्तुती) करतो. अलौकिक (संदिग्ध) ध्यानधारणे नंतर शिल्लक राहते ते म्हणजे मंत्रौच्चार स्तब्धता व संपूर्ण शांतता जे आमत्र (amatra) म्हणून ओळखल्या जाते. "ओम नमः शिवाय" हा शिव (शंकर) देवाचा पवित्र मंत्र आहे, असे वेदांत आणि शैव पंथीय मध्ये सांगितले आहे. न म्हणजे झाकलेली (लपलेली) कृपा, मः म्हणजे विश्व , शि म्हणजे शिव , वा म्हणजे गौप्यपणे प्रगट होणारी कृपा , य म्हणजे आत्मा . तसेच स्तवन च्या पुरातन सूत्रात पांच तत्व देखील खालील प्रमाणे गुंफलेले आहेत - न म्हणजे पृथ्वी, मः म्हणजे जल , शि म्हणजे अग्नी, वा म्हणजे वायू य म्हणजे आकाश अशी आहेत. असे पुष्कळशे अर्थ सांगितले आहेत. सर्वसाधारणपणे 'ओम नमः शिवाय ' म्हणजे "शिव देव जो सर्वांतील चैतन्यरूपी परम सत्य आहे त्याला नमन करतो" असा आहे.

ॐ जैनधर्मीय णमोकार मंत्र ॐ

अरिहंत, सिद्ध, आचार्य, उपाध्याय, साधु - हे पांच परमेष्ठी आहेत, (या पवित्र आत्म्यांना शुद्ध भावपूर्वक केलेला पंच नमन चे उच्चारासह केलेले नमस्कार हे) सर्व पापांचा पूर्ण नाश करतात. आणि सर्व मंगलांमध्ये हे सर्वांत प्रथम मंगल आहे (संसारातील सर्वात उत्तम मंत्र आहे).

Navkar Mantra

Namo Arihantanam: I bow down to Arihanta,
Namo Siddhanam: I bow down to Siddha,
Namo Ayariyanam: I bow down to Acharya,
Namo Uvajjhayanam: I bow down to Upadhyaya,
Namo Loe Savva-sahunam: I bow down to Sadhu and Sadhvi.
Eso Panch Namokaro: These five bowings downs,
Savva-pavappanasano: Destroy all the sins,
Manglananch Savvesim: Amongst all that is auspicious,
Padhamam Havei Mangalam: This Navkar Mantra is the foremost.

अरिहंत

अरिहंत मध्ये दोन शब्द आहे –

(१) अरि म्हणजे शत्रू, वैरी आणि
(२) हन्त म्हणजे विनाशक, नाशवंत

म्हणून अरिहंत म्हणजे शत्रूंचा विनाशक होय. हे शत्रू म्हणजे लोक म्हणजे मी व तुम्ही, प्राणी, वृक्ष-झाडे इत्यादि नाहीत. आपल्यामधील अंतर्गत शत्रू त्यामध्ये काम (वासना, आवेग) , लोभ, क्रोध (राग, संताप, चीड) मद (गर्व, अहंकार, मीपणा), मोह, मत्सर, लबाडी (फसवणूक, कपट) अशा प्रकारांची आहेत. जो पर्यंत आपण आपल्या वासनांवर ताबा मिळवू शकत नाही, तो पर्यंत आपल्या आत्म्याचे सत्य स्वरूप व शक्तीचे ज्ञान समजणार नाही व व्यक्तहि होवू शकणार नाही. जो मानवी आत्मा त्याच्या शरीरातील अंतर्गत शत्रूंवर विजय मिळवितो, त्या मानवाला अरिहंत म्हणतात. ज्यावेळी असे घडते, त्यावेळी त्या मानवाचे चार घटी-कर्म संपूर्ण नाश होतात, ह्या चार घटी याप्रमाणे आहेत -

(१) ज्ञान-वर्णीय कर्म (ज्ञान अडथळा ),
(२) दर्शन-वर्णीय कर्म (आकलनशक्ती अडथळा),
(३) मोहनीय कर्म (वासना उद्भाविक) आणि
(४) अंतराय कर्म (अडथळा उद्भाविक).

ह्या कर्मांना घटी कर्म असे म्हणतात कारण हि कर्म आपल्या आत्म्याच्या सत्य स्वभावावर ताबडतोब (सरळ) परिणाम करतात.

अरिहंत

• (१) केवल ज्ञान - ज्ञान-वर्णीय कर्माचा नाश झाल्यामुळे मिळालेले परिपूर्ण सत्य ज्ञान,
• (२) केवल दर्शन - दर्शन-वर्णीय कर्माचा नाश झाल्यामुळे मिळालेले परिपूर्ण आकलनशक्ती (बोध),
• (३) मनोविकाररहित (वासनारहित) - मोहनीय कर्माचा नाश झाल्यामुळे मिळालेली शांत वृत्ती, आणि
• (४) अमर्याद सामर्थ्य - अंतराय कर्माचा नाश झाल्यामुळे मिळालेली विस्तीर्ण शक्ती अ प्रमाणे असतात. परिपूर्ण सत्य-ज्ञान व परिपूर्ण आकलनशक्ती म्हणजे त्यांना सर्वकाही केंव्हा,कुठे, कसे आत्ता घडणार आहे, मागे घडलेले आहे, किंवा पुढे घडणार आहे याबद्दल पूर्ण ज्ञान व आकलन होते.

अरिहंत दोन विभागात विभागले आहेत - (१) तीर्थांकर आणि (२) साधे तीर्थांकर - हे विशेष (खास) अरिहंत आहेत. कारण त्यांनी जैन संघाला पुनर्जीवन पुनर्शक्ती दिलेले आहेत. जैन संघामध्ये चार स्थितींचा जैन आदेश असतात जसे

• १. साधू,
• २. साध्वी,
• ३. श्रवाक (संसारी पुरुष)
• ४. श्रविका (संसारी स्त्री).

प्रत्येक अर्धकाल चक्रात, आपल्यातील च्योवीस व्यक्ती हे तीर्थांकर स्थितीला पोहचतात. पहिले तीर्थांकर ऋषभदेव होते आणि शेवटले च्योविस्सावे तीर्थांकर भगवान महावीर होते. भगवान महावीर चा जीवन काल ५९९ B.C.पासून 527 B.C. पर्यंत होता. तीर्थंकरांना जीन असेही म्हणतात. जीन म्हणजे वासनांवर विजय प्राप्त करणारा. अरिहंत हे जगातील अस्तित्व संपतांना म्हणजे निर्वाण समयी आपले उरलेले चार अघटी कर्म जगात शिल्लक ठेवतात. ही चार अघटी कर्म खालील प्रमाणे आहेत -

• (१) नाम कर्म (भौतिक किंवा शारीरिक रचनाचे नाव)
• (२) गोत्र कर्म (स्थिती, दर्जा, स्थान दर्शविणारे)
• (३) वेदनीय कर्म ( दुःख व आनंद दर्शविणारे) आणि
• (४) आयुष्य कर्म (जीवन-काल दर्शविणारे) असे आहेत.

ही चार अघटी कर्म आत्म्याच्या सत्य स्वरूपावर काहीहि परिणाम करीत नाहीत. ह्या अरिहंतांना मुक्ती (मोक्ष) मिळाल्या नंतर सिद्ध असे म्हणतात.

सिद्ध

सिद्ध हे मुक्ती मिळालेले आत्मा आहेत. ते आपल्या पैकी नाहीत कारण त्यांचे जन्म मृत्यू चे चक्र संपूर्णपणे संपलेले आहे. ते अंतिम उच्च मुलभूत स्थितीला (मोक्ष) पोहचलेले आहेत. आता त्यांना कोणतेही कर्म नाहीत, व ते कोणतेही नवीन कर्म जमा करीत नाहीत. ह्या खऱ्या स्वातंत्र (मुक्त) स्थितीला मोक्ष असे म्हणतात. सिद्ध पुरुष अडथळ्या शिवाय असलेला अनादि (श्वाश्वत) अखंड आनंद उपभोगतात. त्यांना संपूर्ण ज्ञान, आकलन व अमर्याद शक्ती असते. ते आकार-रहित तसेच वासना-रहित असल्यामुळे ते सर्व मोहांपासून मुक्त आहेत.

आचार्य

आचार्यांचे कार्य म्हणजे जीन, भगवान महावीर, व शेवटले तीर्थांकर ह्यांच्या संदेशांचा प्रसार करणे असे होय. ते अध्यात्मिक गुरु असून त्यांची जिम्मेदारी अध्यात्मिक कल्याण (सुस्थिती) आहे, परंतु संपूर्ण जैन संघाची सामाजिक किंवा आर्थिक कल्याणाची जिम्मेदारी आचार्यांच्या खांद्यावर नाही. आचार्य स्थितीला पोहोचण्या आधी व्यक्तीला जैन धर्माचा सखोल अभ्यास, जैन धर्म-ग्रंथावर (अगम) नैपुण्य, आणि उच्च दर्ज्यांची आध्यात्मिक श्रेष्ठता प्राप्ती, आणि साधू (भिख्खू) व साध्वी ह्यांचा पुढाकार करण्याची पात्रता ही सर्व अभ्यासावी लागतात. आचार्यांना पुष्कळश्या इतर भाषांचे, इतर तत्वशास्त्रांचे, इतर धर्मांचे आणि जगाचे ज्ञान असणे आवश्यक आहे.

उपाध्याय

जैन धर्म-ग्रंथावर (अगम) आणि तत्व ज्ञानावर नैपुण्य मिळविलेल्या साधूंना ही उपाध्याय म्हणून उपाधी (पदवी) प्राप्त होते. साधू व साध्वींना जैन धर्म-ग्रंथांची शिकवण व ज्ञान हे उपाध्याय शिकवितात.

साधू आणि साध्वी

ज्या पुरुष आणि स्त्री यांनी जीवनातील सांसारिक पैलू अथवा सांसारिक कर्मांचा पूर्णपणे त्याग केलेला आहे, व त्यांच्या मनात आध्यात्मिक उद्धाराची तीव्र इच्छा आहे,व त्यांनी जैन धर्माची दीक्षा स्वीकारली आहे, अशा पुरुषांना साधू आणि स्त्रियांना साध्वी म्हणतात. यांनी दीक्षेच्या वेळी, खालील पांच व्रतांचा स्वीकार केलेला असतो .
१). सव्वाव पानैवयाव विर्मन व्रत - अहिंसाचे पालन
२). सव्वाव मुसवयाव विर्मन व्रत - खरेपणा व सत्याचे पालन
३). सव्वाव आदिन्नादनाव विर्मन व्रत - अस्तेय म्हणजे चोरी न करण्याचे पालन
४). सव्वाव मेहूनाव विर्मन व्रत - ब्रह्मचार्याचे पालन
५). सव्वाव परिग्रहो विर्मन व्रत - अपरीग्रहाचे पालन - जास्तीचा धन किंवा वस्तूंचा साठा न करणे. दररोजचे जीवन जगण्यासाठी पुरेसी मिळकत कमाई करणे.

ज्ञानसरिता – इस्लामधर्मात ७८६ चे महत्व

Significance of 786 in Islam

बिस्म इल्लाह इर -- रहमान इर – रहीम "بسم الله الرحمن الرحیم" (बिस्मिल्लाहिर - रहमानिर - रहीम) हे इस्लामिक प्रारंभिक मंत्रवाक्य अब्जाद (Abjad) संख्या वापरून तयार झाले आहे. यातील प्रत्येक अरबी शब्दाला संख्यारुपात मूल्य (महत्व) खालील प्रमाणे आहे.

२ + ६० + ४० + १ + ३० + ३० + ५ + १ + ३० + २०० + ८ + ४० + ५० + १ + ३० + २०० + ८ + १० + ४० = ७८६

या अरबी वाक्याचा मराठी अर्थ "अल्लाह च्या नावे, जो अत्यंत दयाळू आणि क्षमाशील आहे" असा होतो.l

कुराणातील प्रत्येक अध्याय (सौराह)surah, (फक्त सौराह क्रमांक ९ - तव्बाह सोडून) यांची सुरवात या मंत्र-वाक्याने होते.

७८६ तील अंकांचे इस्लामिक महत्व
७८६ तील अंक = ७, ८ आणि ६

७ अंकाचे महत्व :-

• १. सुरत अल-फातिहा मध्ये ७ आयात आहेत.
• २. इस्लामिक धर्मात पृथ्वीचे ७ वेष्टन आहेत.
• ३. इस्लामिक धर्मात आकाश एकंदर ७ आहेत.
• ४. काबा सभोवती ७ घेर (तवाफ) प्रदक्षिणे साठी आहेत.
• ५. हज्ज आणि उमरह यांच्या तीर्थयात्रा दरम्यान अल -सफा आणि अल -मारवाह पर्वतांच्या मध्ये पुढे-मागे ७ वेळा चालण्याची आचारपद्धती (विधी) आहे
• ६. इस्लामिक धर्मात स्वर्गाची ७ वेष्टन आहेत किंवा स्वर्ग ७ आहेत.
• ७. इस्लामिक धर्मात नरकाची ७ वेष्टन आहेत किंवा नरक ७ आहेत.
• ८. इस्लामिक धर्मात नरकाची ७ द्वार (दरवाजे) आहेत.(मात्र स्वर्गाची ८ द्वार आहेत)
• ९. कुराणाच्या १२:४६ पद्यात (काव्य) (पहा :- जोसेफचा इस्लामिक दृष्टीपथ) जोसेफ (युसेफ) ला राजाच्या स्वप्नाचा अर्थ उलगडा करण्यास सांगितले होते. ते स्वप्न असे - ७ लठ्ठ गाईना असे स्वप्न पडले कि त्यांना ७ हाडकुळ्या गाई आणि ७ हिरवे खिळे आणि इतर वाळक्या गाई हे गिळत आहेत.
• १० प्रेषित (पैंगबर) मोहमद च्या शिकवणी (हदीथ) अनुसार मोठे दुष्कृत्य (पाप) किंवा दुर्गुण हे एकंदर ७ आहेत. १. अनेक देवत्वांवर विश्वास, २. जादूटोणा, ३. सत्य शिवाय अल्लाने निषिद्ध केलेल्या आत्म्याची हत्या, ४. रिबा घेणारे, ५. अनाथांची संपत्ती घेणारे, ६. युद्धातून पलायन करणारे, आणि ७. पवित्र किंवा सदगुणी स्त्रीची निंदा करणारे असे एकंदर ७ पाप टाळावीत

८ अंकाचे महत्व :-

इस्लामिक धर्मानुसार स्वर्गामध्ये अल्लाचे पवित्र सिंहासन हे ८ महात्मे (देवदूत) वाहतात.

६ अंकाचे महत्व :-

• १. इस्लाम धर्मातील शिकवणीच्या निष्कर्ष अनुसार श्रद्धा (विश्वास) बद्दल ६ नियम आहेत.

  खालील ६ नियमांवर श्रद्धा (विश्वास) असावी :-

  • १. एक देव (अल्लाह)
  • २. अल्लाचे देवदूत (महात्मे)
  • ३. अल्लाचे धार्मिक ग्रंथ जसे कुराण
  • ४. अल्लाचे प्रेषित (पैंगबर) जसे मोहमद व देवदूत. पहिला प्रेषित आडम (Adam) आणि शेवटचा प्रेषित ज्याला प्रेषितांचा मोहर (मुद्रा) म्हणतात असा तो मुहम्मद
  • ५. मृत्युनंतर न्यायनिवाडाचा दिवस
  • ६. अल्लाचा फर्मान (दैविक हुकुम) म्हणजे अल्लाच्या मर्जी (दैव) चा सर्वाधिकार
• २. शव्वाल चा ६ दिवसांचा उपास आणि रमदान चा एक महिन्यांचा उपास, ही दोन्ही मिळून पूर्ण वर्ष भराचा उपासा बरोबर आहेत.
• ३. इस्लाम धर्मात ६ कलमा तज्वीद खालील प्रमाणे आहेत.
  • १. पहिली कलमा - पवित्रता (शुध्दता) चा शब्द (तय्याब)
  • २. दुसरी कलमा - साक्षी चा शब्द (शहादत / शादत)
  • ३. तिसरी कलमा - प्रतिष्ठीत (किर्तीवंत) चा शब्द (तुम्जीद / तम्जीद)
  • ४. चवथी कलमा - एकता / अखंडता चा शब्द (तौहीद)
  • ५. पाचवी कलमा - पश्चात्ताप चा शब्द (आस्तघफार)
  • ६. सहाव्वी कलमा - अविश्वासाला नाकारणे चा शब्द (रुद-ए-कुफ्फेर / रद्दे कुफ्र)

ज्ञानसरिता – देव अस्तित्वात आहे कां - मराठी प्रवचन

ॐ देव अस्तित्वात आहे कां ? ॐ

जगातील सर्व संशोधक असे मान्य करितात कीं एका प्रचंड स्फोटानंतर हे संपूर्ण विश्व् अस्तित्वात आले आहे . आता प्रश्न उद्भवतो कीं हा स्फोट कसा , कां , आणि कोणी घडविला ?
आधुनिक प्रगत सायन्स नुसार असे समजते कीं या स्फोटापूर्वी, सर्व भौतिक शक्ती हे त्यांच्या मुक्त स्थितीत उपलब्ध होते. नंतर त्यांच्या अति जास्तीच्या निर्मिती मुळे ते सर्व संयुक्त स्थितीत एकत्र होऊन त्यांनी एक संग्रहित शक्तीगृह बनविले. नंतर जास्तीच्या निर्मित शक्ती ह्या शक्तीगृहांत जमा झाल्यामुळे या शक्तीग्रहाचा प्रचंड स्फोट घडला. याच स्फोटाला बिग-बॅन्ग म्हणतात या स्फोटामुळे अधिक क्षमतेच्या ऊर्जाशील (ओजस्वी) शक्ती शक्तीगृहाच्या बाहेर फेकल्या गेल्यात .
संशोधकांना माहित आहे कीं भौतिक शक्ती या वेगवेगळ्या रूपात दुसऱ्या वस्तू किंवा क्रिया यावर कार्य करित असतात आणि हे सर्व कार्य एकमेकात रूपांतरित होऊ शकतात. काही शक्ती खालील रूपात आहेत – कायनेटिक एनर्जी, पोटेन्शीयल एनर्जी, ग्रेव्हीटेंशनल पोटेन्शीयल एनर्जी, इलेस्टीक पोटेन्शीयल एनर्जी, कायनेटिक एनर्जी, पोटेन्शीयल एनर्जी, ग्रेव्हीटेंशनल पोटेन्शीयल एनर्जी, इलेस्टीक पोटेन्शीयल एनर्जी, सरफेस एनर्जी, थर्मल किंवा हिट एनर्जी, केमिकल एनर्जी, इलेक्ट्रिकल एनर्जी, इलेकट्रोस्टॅटीक एनर्जी, इलेकट्रोकेमिकॅल एनर्जी, मॅग्नेटिक एनर्जी, इलेक्ट्रोमॅग्नेटिक एनर्जी, (लाईट (प्रकाश एनर्जी), साऊंड (ध्वनी) एनर्जी, मेकॅनिकल एनर्जी, नुक्लिअर एनर्जी, इत्यादि. सूर्य हे नुक्लिअर रिऍक्टर्स आहे आणि पृथ्वीच्या आतील भागात सर्व नुक्लिअर क्रिया होतात त्या सर्व पृथ्वीच्या शक्तींना निर्माण करतात, म्हणजे अणूंमधील परमाणूच्या रचनेमध्ये होणारे रूपांतर घडवितात.

Kinetic Energy, Potential Energy, Gravitational potential energy, Elastic potential energy, Surface energy, Thermal, or heat energy, Chemical Energy, Electrical Energy, Electrostatic energy, Electrochemical Energy, Magnetic energy, Electromagnetic Energy (Light Energy), Sound Energy, Nuclear Energy (The Sun, nuclear reactors, and the interior of the Earth, all have "nuclear reactions" as the source of their energy, that is, reactions that involve changes in the structure of the nuclei of atoms), Mechanical energy, etc.1,2
1. Forms of Energy-(www.nmsea.org/Curriculum/Primer/forms_of_energy.htm)
2. Forms of energy - Wikipedia, the free encyclopedia https://en.wikipedia.org/wiki/Forms_of_energy

या सर्व भौतिक शक्तींपैकी , आपण आपल्या क्षमते नुसार , फक्त दोन शक्तींना ओळखुं शकतो. पहिली ध्वनी शक्ती कीं जी कान -इंद्रियांद्वारे ऐकतां (audio) येते , आणि दुसरी प्रकाश शक्ती कीं जी डोळे -इंद्रियांद्वारे पाहतां (visual) येते . म्हणून हिंदू धर्मात घुमणारे आवाज तरंग (echo) यांना खालिल प्रमाणे संबोधतात - ओssssssम (Oooooooom), औम (Aum), किंवा ओम (Om) , आणि ॐ या प्रतिकात्मक रूपात दर्शवितात. दुसरे म्हणजे प्रकाशाला भौतिक किंवा नैसर्गिक रूपाचा निर्माता समझतात, म्हणून सुरवातीला स्फोटाच्या वेळी निर्माण झालेल्या शक्तियुक्त भव्य प्रकाशाच्या तेजाला देव , परमेश्वर , परब्रह्म , किंवा परमात्मा म्हणतात.
या सर्व शक्त एकमेकांशी कार्यान्वित होऊन पांच भौतिक तत्त्वें निर्माण करतात . या तत्वांना एकत्रितपणे “पंच-महाभूत” म्हणतात. हि पांच तत्त्वें खालील प्रमाणे - (1) आकाश , अंतरिक्ष, हवेचा प्रदेश (Ether or Sky - याने रिकामी मोकळी जागा (पोकळी) भरतात आणि इलेक्ट्रोमॅग्नेटिक तरंग वाढविण्यास साहाय्य करतात ), (2) पृथ्वी , माती (Earth), (3) पाणी , जल (Water), (4) अग्नी (Fire), and (5) वायू , हवा , वारा (Wind or Air). हि पांच तत्वे निसर्गाच्या विविध निर्मिती आणि कार्य तसेच संपूर्ण मानव शरिर यांच्या निर्मिती आणि कार्य करिता भाग घेतात.
हिंदू खगोलशास्त्राच्या ज्ञानाप्रमाणे, सूर्याचा व्यास हा पृथ्वीच्या व्यासाच्या १०८ पटीने जास्त आहे. आणि सूर्य व चंद्र या मधील अंतर हे सूर्याच्या व्यासाच्या १०८ पटीने जास्त आहे. ग्रहांचा आकार आणि ग्रहांमधील अंतर ह्या दोन्ही वायूंचे वातावरण आणि उष्णतामान आपल्या पृथ्वीवर जीवन वाढविण्यास पोषक आहेत. त्याच प्रमाणे, पृथ्वी आणि चंद्र यांतील अंतर हे चंद्राच्या व्यासाच्या १०८ पटीने आहे. हे पृथ्वी आणि चंद्र यांतील अंतर हे समुद्राच्या लाटा व समुद्राच्या पाण्याची हालचाल ह्या निर्माण करण्यास पोषक आहेत. दिलेले ग्रहांचे आकार व अंतर हे आधुनिक मोज-माप मशिनी यंत्राने साधारणपणे सिद्ध झाले आहेत .
अशा प्रकारची सीमा किंवा मर्यादा आणि नियम फक्त जीवन अस्तित्व असलेल्या पृथ्वीवर आणि मूलभूत निर्माण स्थानी अस्तित्वात आहेत. म्हणजे आपले जीवन हे काही निश्चित खात्रीदायक, अदभुत आश्चर्यकारक, गणितीय नियमांवर आधारित आहे आणि आपली सर्व कार्य हे त्या निर्मात्याच्या आदेश (सूचना) आणि आदेश (निकाल) या प्रमाणे आहेत .
हा निर्माता जो आपले जीवन ठरवितो , त्याला निश्चितच भव्य शक्तीचा देव किंवा परमात्मा सम्बोधावे. आणि जसे आपण इथे आहोत , तसेच देव सुद्धा इथेच अस्तित्वात आहे . तो परमात्मा आपल्या सर्वांच्या वर आहे , आणि त्याची अति-सूक्ष्म सक्रिय (कार्यक्षम) छायाप्रतीक (photocopied) स्वरूप म्हणजे आत्मा होय. हा आत्मा आपल्या दोन्ही भुवई मध्ये त्रिपुटीत अस्तित्वात असतो, आणि गहन सखोल ध्यानानंतर कुंडलिनी शक्ती जागृत झाल्यावर आणि तसेच इडा आणि पिंगला नाडीचे मिलन मुख्य सुषुम्ना नाडीसोबत झाल्यावर प्रकाश रूपात त्रिपुटीत दिसतो .

ज्ञानसरिता – देव अस्तित्वात आहे कां - इंग्लिश प्रवचन

In our body what is the place for atma, where it resides ...

https://in.answers.yahoo.com/question/index?qid=20100430013732AAZXvxT
https://in.answers.yahoo.com/question/index?qid=20150913150934AAjS9hY
Does God exist? | Yahoo Answers
https://in.answers.yahoo.com/question/index?qid=20150913150934AAj.

Does God exist ?

Scientists agree that this universe has come into the existence after the enormous explosion. Now the question arises how, why and who has done this explosion ?. It may state that before this explosion all physical energies may be present in their free forms, and their collection together may form a power-house and latter due to addition of extra energies in such power-house may have resulted in the explosion called as Big-bang to throw highly charged energies, outside the power-house.
Scientists know that there are different forms of energies to do work on another object or system and these are inter-convertible. Some forms of energies are Kinetic Energy, Potential Energy, Gravitational potential energy,
Elastic potential energy, Surface energy, Thermal, or heat energy, Chemical Energy, Electrical Energy, Electrostatic energy, Electrochemical Energy, Magnetic energy, Electromagnetic Energy (Light Energy), Sound Energy, Nuclear Energy (The Sun, nuclear reactors, and the interior of the Earth, all have "nuclear reactions" as the source of their energy, that is, reactions that involve changes in the structure of the nuclei of atoms), Mechanical energy, etc.1,2.
Out of these, so far, we only realize as per our capacity only about ‘Sound’ enengy which can be listened (audio) and about ‘Light’ energy which can be seen (visual). Therefore, in Hinduism, the sound resonance (echo) is referred to as Oooooooom, Aum, or Om and designated in symbolic form as ॐ. Secondly the light is referred to as the physical form or shape of the creator observed in the beginning as a luster and this visual radiance is referred to as God, Parmeshwar, Parabrahma, or Paramaatma having super powers.
All these energies or powers interact to work and produce five physical elements collectively called as ‘Panch-Mahabhoot’. These are (1) Ether or Sky (to fill all space and to support the propagation of electromagnetic waves), (2) Earth, (3) Water, (4) Fire, and (5) Wind or Air. These five elements are responsible for creation and functions of various organs of the nature including human body. According to Hindu Astrological knowledge, the Diameter of sun is about 108 times that of the diameter of earth, and the distance between sun and moon is about 108 times that of the diameter of sun. The size of planets and distance between planets is perfect to maintain the gaseous atmosphere and the temperature to develope the life on our earth. Similarally, the distance between eatth and moon is about 108 times that of the diameter of moon. This earth-moon distance is perfect to create tides in sea-water for movements. The given size and distance of planets is now approximately proved correct as per modern measurement instruments.
Such types of limits and regulation may be existing between life possessing earth and basic creative place , that means our life is governed under certain miraculous mathematical rules and regulations, and all our functions are as per the instruction and decision of that creator. This creator as deciding our life, must be designated as God or Paramaatma with its super powers. And as we are here, God also exist there. That Paramaatma is present above all and its smallest active photocopied form called Aatma is present at triputi between two eyebrows in human being, which can be experienced as Light after the union of Ida and Pingala Nadis with main Sushumna Nadi and the activation of Kundalini Shakti, possible through deep meditation and Yog processes.

ज्ञानसरिता – शरीरातील आत्म्याचे स्थान – मराठी प्रवचन

Place of Aatmaa in human body

आत्मा , देव किंवा परमात्मा ह्यांना जाणण्यासाठी योग - पद्धतीचे ज्ञान आवश्यक आहे . पातांजली तांत्रिक योग पद्धती नुसार , आपल्या शरीरात खालील प्रमाणे एकंदर सात यौगिक चक्रें आहेत –

• (1) रूट किंवा बेस चक्र (Root or Base Chakra) – स्पाईन च्या खाली ,
• (2) स्प्लेंनिक किंवा साक्रल चक्र (Splenic or Sacral chakra) - गुप्तांगा जवळ ,
• (3) नेव्हल चक्र किंवा सोलर प्लेक्सस चक्र (Navel Chakra or Solar Plexus Chakra) - बेंबी (नाभी) मध्ये ,
• (4) हार्ट चक्र (Heart Chakra) – हृदया मध्ये ,
• (5) थ्रोट चक्र (Throat Chakra) – गळाच्या पाया (उगमा) जवळ ,
• (6) तिसरे नेत्र किंवा आज्ञा चक्र किंवा ब्रो चक्र (tisare netra or Agya Chakra or Brow Chakra) - दोन भुवयांच्या मध्ये , आणि
• (7) क्राऊन चक्र (Crown Chakra) – डोक्याच्या सर्वात वरती, भोवऱ्या (शेंडा) वर .

आज्ञा चक्र हे सहावे योगिक चक्र दोन भुवयांच्या मध्ये दोन पाकळ्यांचे निळ्या रंगाचे कमळ रूपांत असते . योग -साधकाच्या ध्यानातील प्रगती नुसार कुंडलिनी शक्ती जागृती झाल्या नंतर या चक्राच्या स्थानी इडा आणि पिंगळा नाडींचे सुषुम्ना नाडी सोबत मिलन होते. या मिलनामुळे द्वैत भाव (duality) विचार थांबतात आणि शेवटी जीव (Soul) जागृती होऊन यामुळे अंतस्थ खरी चेतना (inner real conciosness) किंवा चैतन्य जागृत होते. हा जीव (Soul) हाच ॐ रूपातील आत्मा आहे. दोन भुवयांच्या मधील ओम चे आज्ञा चक्रावरील ह्या स्थानाला भ्रिकुटी असे संबोधतात. आज्ञा चक्र आणि भ्रिकुटी (दोन भुवया) ह्यांच्या संयोगाला त्रिपुटी असे संबोधतात. म्हणून, आपल्या शरीरात , आपल्या कपाळावर जीव किंवा आत्म्याचे स्थान त्रिपुटी आहे. या आत्म्याची पूजा करण्यासाठी, हिंदू लोग आपल्या कपाळावर तिलक (गंध , कुंकू) लावतात . [ दोन भुवयांच्या मधील या केंद्रीय त्रिपुटी वर तिलक लावल्याने मनोविज्ञान शास्त्रानुसार आपल्या आत्मविश्वासात बढोत्तरी होते, तसेच अनावश्यक उद्भवणाऱ्या मानसिक उत्तेजनांवर पुष्कळ प्रमाणात नियंत्रण मिळते, आणि आयुर्विज्ञान शास्त्रानुसार तिलक (गंध, कुंकू) लावल्याने मेंदूमध्ये सेरोटोनिन या न्यूरोट्रान्समीटरचे स्रवण नियंत्रित प्रमाणात होते, ह्यामुळे मनांत सकारात्मक विचार प्रवाह विकसित होतात, या नवचैतन्यमयी उत्साव-वर्धनामुळे उदासीनता दूर होते, व नकारात्मक विचार प्रवाह कमी होऊन तणाव व डोकेदुखी इत्यादि मानसिक विकार पुष्कळश्या प्रमाणांत कमी होतात.] आज्ञा चक्राचे कार्य हे मेंदूच्या मध्यात असलेल्या दोन्ही गोलार्ध (Hemispheres) anthich मधील खाचेत (groove) असलेल्या पिनियल ग्लॅन्ड (Pineal gland) या संप्रेरक ग्रंथीशी (Endocrine gland) संबंधित आहे. पिनियल ग्लॅन्ड हि प्रकाश संवेदनशील आणि प्रकाशाने सक्रिय (जागृत) होणारी आहे. हि ग्रंथी मुख्यतः मेलॅटोनीन (Melatonin , N-acetyl-5-methoxy-tryptamine) हे संप्रेरक (hor mone) स्त्रवते. . मेलॅटोनीन हे अंतरात्म्याला होणारे प्रबोधन, ज्ञान, विचार, शक्ती, अचूक निर्णय शक्ती, वगैरें वरती भावनात्मक रूपाने नियंत्रण करते तसेच झोपणे व निद्रा घेणे यांच्या क्रियांवर शारीरिक रूपाने नियंत्रण करते, आणि तसेच सर्व संप्रेरक ग्रंथींचे नियंत्रण करते. (Melatonin controls emotionally the enlightenment of inner self, inner knowledge, inner thoughts, inner powers, correct decision power etc, and physiologically the process of waking up and sleeping and controls all endocrinal functions.) पिनियल ग्लॅन्ड त्याच प्रमाणे Di-methyl-tryptamine नावाचे केमिकल स्त्रवते. हे केमिकल नाशिली औषधी व दारू प्रमाणे आपल्या शरीरात अशक्य, काल्पनिक विचार, बुद्धीभ्रंश, सुस्ती, भ्रम निर्माण करतात. पुष्कळसे हिंदू साधू त्यांच्या अति तीव्र ध्यान आणि भक्ती मुळे आपल्याला भ्रमिष्ट अवस्थेत स्वतःशी बडबड करीत किंवा देवांशी बोलतांना आणि बाह्य भौतिक जगाला विसरल्या सारखे आढळतात.

ज्ञानसरिता – शरीरातील आत्म्याचे स्थान – इंग्लिश प्रवचन

Place of Aatmaa in human body

In our body what is the place for atma, where it resides ...

https://in.answers.yahoo.com/question/index?qid=20100430013732AAZXvxT

What is agya-chakra?, what is bhrikuti?, why we hindus put tilak on the forehead?

Answer :

According to Patanjali Tantrik Yog System, there are total seven Body Chakras, which is a pathway to realize God (Paramaatma) . They are as follows :-

• (1) Root or Base Chakra at base of spine,
• (2) Splenic or Sacral chakra near genital organ,
• (3) Navel Chakra or Solar Plexus Chakra in navel region,
• (4) Heart Chakra in heart,
• (5) Throat Chakra at root of neck,
• (6) Third Eye or Agya Chakra or Brow Chakra between two eyebrows, and
• (7) Crown Chakra at top of head

Agya chakra is the sixth Yogik Chakra located between two eye-brows in the form of blue colored lotus having two petals. This chakra is the place of union of Ida and Pingla nadis with Sushumna nadi, with the help of Kundalini shakti, as per meditation progress of Yogi. This union stops the thought of duality and finally activates the Soul to bring the inner real conciosness or Chaitanya. This Soul is the Atma located as ॐ (Om). This place of Om over Agya chakra is located between two eyebrows, refered to as Bhrikuti. The word Triputi is derived by the union of Bhrikuti (two eyeboows) with one Agya chakra, therefore Triputi is the place of the Soul or Atma on the forehead in our body.
To worship this Soul, the hindus put tilak on their forehead.
The working of Agya chakra is related to Pineal gland which is a Endocrine gland situated in a groove of two Hemispheres in the central part of brain. Pineal gland is light-sensitive and activated by light. This gland secretes mainly Melatonin hormone (N-acetyl-5-methoxy-tryptamine) that controls emotionally the enlightenment of inner self, inner knowledge, inner thoughts, inner powers, correct decision power etc, and physiologically the process of waking up and sleeping and controls all endocrinal functions. Pineal gland additionally secrets Di-methyl-tryptamine named chemical creating illusory ideas or imaginations of unrealized matter , happening similarly with narcotic drugs or wine. Most of Indian Sadhus because of their deep meditation and devotion are observed with such illusions in the state of self-murmuring or talking with God and forgetting the outer bhoutik world.
- Dr. Shreeram Kakde, 4/101 - Vaishnavi Apartments, Gajanan Nagar, Nagpur, 440027 (Maharashtra), India 15th Sept. 2015 (shreeramkakde@yahoo.com) shreeramkakde@yahoo.com - Password narayan - Code 7479